MERBEVÎ

1896’da Mekke’de anne babası hacda iken doğdu. Bazı kaynaklarda doğum tarihi 1893 olarak verilir. Aslen Malezyalı olup Perak eyaletine bağlı Kuala Kangsar şehrinin sınırları içindeki Lubuk Merbau köyüne nisbetle Merbevî diye tanınır, halk arasında Merbâvî olarak anılır. Ailesinin kökeni Endonezya’nın batısındaki Sumatra adasından Malezya’ya gelen göçmenlere dayanır. Çocukluk ve ilk gençlik yıllarını Mekke’de geçirdi. Arapça ve dinî ilimler tahsiline burada başladı. On yaşında iken Kur’an’ın bir kısmını ve bazı kitapları ezberledi. 1913’te ailesiyle birlikte Malezya’ya döndü. Resmî öğrenimine Lubuk Merbau’daki bir Malay okulunda başladı. Geleneksel İslâmî ilimler tahsilini Perak, Kedah, Kelantan gibi eyaletlerde “pondok” adı verilen özel yatılı okullarda yaptı. Medrese tarzındaki bu okullarda Arapça, fıkıh, hadis, kelâm gibi dersler okudu. Öğrenimini tamamladıktan sonra Perak’ta din dersi öğretmeni olarak çalıştı. Ardından tahsilini ilerletmek için Mısır’a gitti ve uzun yıllar Kahire’de Ezher Üniversitesi’ne yakın bir yerde ikamet etti.

1924’te girdiği Ezher Üniversitesi’nde Şeyh Muhammed İbrâhim es-Semâtûlî, Mahmûd Guneym, Ebü’l-A‘lâ el-Felekî, Muhammed Bahît gibi hocaların talebesi oldu. Yüksek dereceyle bitirdiği Ezher Üniversitesi’ndeki öğrenimi sırasında bir grup Malezyalı öğrenciyle birlikte 1925’ten itibaren el-Cem‘iyyetü’l-hayriyye li’t-talebeti’l-Ezheriyyeti’l-Câviyye tarafından çıkarılan Seruan al-Azhar (Ezher’in sesi) adlı dergide makaleler ve geleneksel Malay şiiri tarzında kıtalar yazdı. Aynı dönemde yayımcılıkla da uğraştı, Kahire’de el-Matbaatü’l-Merbeviyye’yi kurdu. 1927’de bu matbaa ile Merbevî, Mısır’da faaliyet gösteren Malay yayımcılarının en başarılısı olarak gösterilmektedir (Shukri, s. 99). Öğrenim için Mısır’a giden ilk kuşak Malezyalılar arasında yer alan Merbevî, Mısır’daki Malay talebeler için iki arkadaşıyla birlikte Arapça-Malayca bir sözlük hazırlamaya başladıysa da sözlüğü tek başına tamamladı. Hayatının son döneminde Malezya’ya döndü ve Perak eyaletinin başşehri İpoh’a yerleşti. 1980’de Malezya Millî Üniversitesi tarafından kendisine fahrî doktor unvanı verildi. 1987’de İslâm ve müslümanlara yönelik ilmî-fikrî hizmetlerinden dolayı Malezya hükümeti tarafından Tokoh Maal Hijrah ödülüyle taltif edildi. 13 Ekim 1989’da İpoh’ta vefat etti.

Merbevî Arap dili, tefsir, hadis, fıkıh gibi alanlardaki çalışmalarıyla Güneydoğu Asya’da ve Mısır’da tanınan, kendi ülkesinde çeşitli eğitim kurumlarında ismi yaşatılan bir âlimdir. İlmî birikiminin yanında dinî hassasiyeti, sünnete bağlılığı, mütevazi kişiliğiyle de temayüz etmiştir. Merbevî, geleneksel Ehl-i sünnet çizgisinden sapmama ilkesine dayanan bir düşünceye sahiptir. Bu sebeple Sünnî inanç ve anlayışa ters düşen modern görüş ve yorumları benimsememiş, meselâ M. Reşîd Rızâ’nın Tefsîrü’l-Menâr’da cin kavramını hastalığa sebebiyet veren mikroplar şeklinde açıklamasını eleştirmiştir (Zarif, II/1 [2003], s. 79).

Eserleri. 1. Tefsîrü’l-Merbevî (Tafsīr Qur’ān Marbawi Juzu’ alif-lam-mim). Klasik Malay diliyle kaleme alınmış olup ilk defa Merbevî’nin kendi matbaasında basılmıştır (Kahire 1357). Tefsirin ismindeki “Juzu’ alif-lam-mim” ibaresi Kur’an’ın ilk cüz’üne işaret etse de eser Fâtiha’dan Bakara sûresinin sonuna kadar olan kısmı ihtiva eder. Sonunda Âl-i İmrân sûresinin tefsirine devam edileceğine dair bir not bulunmakla birlikte devam edip etmediği bilinmemektedir. Temel kaynakları arasında Fahreddin er-Râzî’nin et-Tefsîrü’l-kebîr’i, Ali b. Muhammed el-Hâzin’in Lübâbü’t-teʾvîl’i, Kādî Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl’i, Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin Medârikü’t-tenzîl’i ve Tefsîrü’l-Celâleyn gibi eserler zikredilebilir. Nor Azlida Aziz tefsir üzerine bir doktora çalışması yapmıştır (Metodologi pentafsiran Sheikh Muhammad Idris al-Marbawi dalam kitab Tafsir Quran Marbawi, 2010, Universiti Malaya).

2. Tefsîru sûreti Yâsîn (Tafsir Surah Yasin Bahasa Melayu). Şevkânî’nin Fetḥu’l-ḳadîr adlı tefsirinden Yâsîn sûresiyle ilgili bölümün Malayca çevirisidir (Kahire 1353). Kaynaklarda Merbevî’nin Tefsîru cüzʾi ʿAmme ve Tefsîrü’l-Fâtiḥa gibi eserlerinden söz edilmişse de bunlar hakkında bilgi verilmemiştir.

3. Baḥrü’l-mâżî şerḥu muḫtaṣarı Ṣaḥîḥi’t-Tirmiẕî. Tirmizî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’i üzerine Malayca yazılmış ilk şerhtir. Eserin adındaki muhtasar kelimesi, eṣ-Ṣaḥîḥ’teki hadislerin senedlerinin hazfedilmesine ve asıl metindeki hadislerden bir kısmına şerhte yer verilmemesine işaret eder. Şerhte “mesâil” adıyla başlıklar konmuş, bu başlıklar kapsamında 8200 konuya temas edilmiştir. Konuların işlenişinde klasik hadis şerhleri yanında tefsir, hadis, fıkıh, kelâm gibi alanlarla ilgili birçok Ehl-i sünnet kaynağından yararlanılmış, fıkhî konular ağırlıklı olarak Şâfiî mezhebine göre açıklanmıştır. Yirmi iki cüz olup altı cilt halinde basılan eser (Kahire 1933-1957) sonraki yıllarda Beyrut’ta on bir cilt halinde yayımlanmıştır (Dârü’l-fikr, ts.; Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003). Abdullah el-Kārî b. Hacı Salleh (Abdullah al-Qari bin Haji Salleh) eseri 454 mesele çerçevesinde Latin harfleriyle özetlemiştir (Intisari Bahr al-maadzi: hadith-hadith serta hukum sembahyang [mengandungi 454 masalah agama], Kuala Lumpur 2000). Şerh üzerine ayrıca şu çalışmalar yapılmıştır: Muhammad Abdul Rahman, Sumbangan Syeikh Idris al-Marbawi: Suatu kajian terhadap kitabnya Bahr al-Mazi, tumpuan kepada bab niat (doktora tezi, 2003, Universiti Malaya); Faisal bin Ahmad Shah, Metodologi Penulisan Mohamed Idris al-Marbawi dalam Bahr al-Madhi (doktora tezi, 2007, Universiti Malaya); Latifah Bintio Abdul Majid, The Bahr Al-Madhi of Shaykh Idris Al-Marbawi and the Jawahir Al-Bukhari of Tuan Haji Husayn: Significance Hadith Texts for Malay Muslims as Tools for Religious Political and Social Teaching during Twentieth Century (doktora tezi, 2008, University of Wales Trinity Saint David, Lampeter).

4. Bulûġu’l-merâm Serta Terjemah Melayu. İbn Hacer el-Askalânî’ye ait eserin Malayca çevirisidir (Kahire, ts., Matbaatü’l-envâr).

5. Ḳāmûsü’l-Merbevî ʿArabî-Melâyûvî. Arapça-Malayca resimli bir sözlük olup Javi alfabesiyle (Arap harfleriyle yazılan Malayca) kaleme alınmıştır (Kahire 1930). Daha çok Ḳāmûsü İdrîs el-Merbevî diye bilinen, yaklaşık 36.000 kelimenin yer aldığı eserin daha sonraki yıllarda Mısır, Lübnan ve Malezya’da çok sayıda baskısı yapılmıştır.

Merbevî’nin ayrıca farklı amaçlarla hazırlanmış on üç sözlük çalışması (Shukri, s. 100) ve ilimler ansiklopedisi (Câmiʿu’l-ʿulûm/Kamus Sagala Ilmu) tarzında eserleri mevcuttur. Bu son çalışma Malay dilinde bilimsel olarak telif edilen ilk ansiklopedidir. Kaynaklarda müellifin Muʿcemü’l-kâʾinât (dört cilt) ve Kitab Perbendaharaan Ilmu Kurun 14 H. (üç cilt), Kitab Idangan Guru Sahih al-Bukhari dan Muslim, Punca Agama dan Pati Hukum Ibadat, Uṣûlü’l-İslâm ve Niẓâmü’l-ḥayât gibi eserlerinden de söz edilmektedir (a.g.e., s. 99-110).

Merbevî hakkında Anwar Ridwan Zakaria (Kitab idangan guru sahih al-Bukhari wa muslim karangan Idris al-Marbawi: kajian metodologi penghuraian hadith, doktora tezi, 2007, Universiti Malaya), Mahani Mokhtar (Syeikh Mohamed Idris al-Marbawi: sumbangannya dalam bidang penulisan dan penerbitan, 1892-1989, doktora tezi, 2011, Universiti Malaya) ve Faisal bin Ahmad Shah (Biografi Ulama Malaysia Mohamed Idris Al-Marbawi, Kuala Lumpur 2013) birer çalışma yapmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 253-254 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.