MEMDUH, Abdülhalim

İstanbul’da doğdu. Babası Hakkâri’de bir kazada kaymakam iken 1890’da vefat eden Ali Râgıb Bey’dir. Düzenli bir öğrenim hayatı olmadı; bir süre lisan mektebine devam ettikten sonra Mekteb-i Hukuk’a girdi. Burada okurken bir taraftan Hariciye Nezâreti Hukūk-ı Muhtelite Kalemi’nde çalıştı, diğer taraftan Mîzan’da yazılar yazdı. Muhit dergisinin yazı işlerini yürüttü. İkinci sınıftayken gizli bir cemiyet kurma girişimi yüzünden tutuklandı. Sekiz on aylık bir tutukluluğun ardından aralarında Ali Kemal’in de bulunduğu arkadaşlarıyla beraber 1888’de Konya’ya sürüldü (Ali Kemal, s. 103-126). Konya Valisi Hacı Hasan Bey’in (Paşa) ilgisiyle vilâyet maiyet memurluğuna başladı. Hakkındaki şikâyetler üzerine valinin teveccühünü kaybetti. Sonraki vali Ali Kemâlî Paşa zamanında vilâyet tercümanlığına getirildiyse de ardından Trablusgarp’a sürüldü. Ancak havasının ağırlığını ileri sürerek daha yolda iken firar etti ve İskenderiye’den sürgün yerinin değiştirilmesi talebinde bulundu. Bunun üzerine vilâyet tercümanlığı göreviyle İzmir’e gönderildi. Muktebes ve Hizmet gazetelerinde yazılar yazdı. Bir müddet sonra Bitlis’e sürüldüyse de vali vekili Çerkez Ali Paşa sayesinde kısa zamanda İzmir’e geri döndü (Nisan 1900). Yeni bir sürgün korkusuyla aynı yıl içinde Avrupa’ya kaçtı. Fransa, İngiltere ve Tunus’ta bulundu. Prens Mustafa Fâzıl Paşa’nın kızı Prenses Nazlı’nın yardımlarıyla ve özel dersler vererek hayatını sürdürdü. Bu arada sıkıntılı günler yaşadı. Uykusuzluk hastalığı yüzünden aldığı uyuşturucu karışımı bir ilâç sebebiyle (Abdülhak Hâmid’in Hatıraları, s. 309) 21 Temmuz 1905’te İngiltere’nin Folcestone şehrinde öldü. Cenazesi Abdülhak Hâmid’in ilgisiyle kaldırıldı. Daha sonra hâmisi Prenses Nazlı’nın isteği üzerine naaşı Tunus’ta misafirken beğendiği bir tepeye nakledildi. Abdülhak Hâmid ile Recâizâde Mahmud Ekrem’in hayranlarından olan Abdülhalim Memduh, Servet-i Fünûn’a zemin hazırlayan ara nesil ediplerindendir.

Eserleri. Şiir. 1. Tasvîr-i Vicdân (İstanbul 1301). Müellifin, içinde çocukluk mahsulü olduğunu söylediği ve değişik konuları işlediği yirmi sekiz şiiri bulunmaktadır.

2. Tasvîr-i Hissiyyât (İstanbul 1303). Gençlik dönemine ait bazıları nazîre tarzında çeşitli şiirlerden oluşmaktadır.

3. Burhan (İstanbul 1303). Kanûnî Sultan Süleyman’ın vezirlerinden Kara Süleyman Paşa’nın kahramanlığını anlatan bir eser olup Viyana hâtıralarının ihyâsı düşüncesiyle kaleme alınmıştır.

4. Mazlum Türkler’e Mev’ize (Paris 1902). Yurt dışında bulunan Türkler’e öğütler ihtiva etmektedir.

5. Türk Eş’âr-ı Garâmı (Paris 1905). Türk edebiyatındaki aşk şiirlerinden seçilerek oluşturulan eser, Edmond Fazy ile birlikte Anthologie de l’amour turc adıyla Fransızca hazırlanan ilk şiir antolojisidir.

Tiyatro. 1. Bedriye (İstanbul 1304). Hece vezniyle yazılmış bu üç perdelik eserin konusu erkek köle ile evin kızı arasındaki aşk olup Tanzimat döneminde rastlanan halk dramı örneklerindendir.

2. Nâlân. Yine heceyle yazılmış ve Nokta dergisinde tefrika edilirken (nr. 1-2, 26 Temmuz - 2 Ağustos 1302 r.) yarım kalmıştır.

3. Abdülhamid ve Genç Türk Bir Harem Ağası (Paris 1901, İzmir 1327, Refik Nevzad’la birlikte).

Ayrıca Abdülhalim adlı bir kişi tarafından yazılan Ümidsiz Mülâkat yâhud İstifâde-i İbret adlı oyun (İstanbul 1292) bazı kaynaklarda (Akı, s. 158) Abdülhalim Memduh’a nisbet edilmişse de yazarın doğum tarihi göz önünde bulundurulduğunda ona ait olmadığı anlaşılmaktadır.

Edebiyat Tarihi. Târîh-i Edebiyyât-ı Osmâniyye (İstanbul 1306). Yazarın şöhretini borçlu olduğu eser Osmanlı edebiyatında “edebiyat tarihi” adını taşıyan ilk kitaptır. Mukaddimede edebiyatın önemine temas eden müellif birinci fasılda Türk dili ve edebiyatı hakkındaki görüşlerine yer vermiş, ikinci fasılda Sinan Paşa’dan Âkif Paşa’ya, üçüncü fasılda “Devr-i Teceddüd” alt başlığıyla Âkif Paşa’dan kendi zamanına kadar olan gelişimi anlatmıştır. Eserde bazıları çok kısa olmak üzere toplam yirmi yedi şair ve edebiyatçı hakkında bilgi verilmiştir.

Abdülhalim Memduh’un bunlardan başka Londra’da 1902 yılında basılmış, II. Abdülhamid’i hedef alan bir broşürü bulunmaktadır. Babası Ali Râgıb’ın adıyla yayımlanan Hukūk-ı İdâre (İstanbul 1304) ve imzasız olarak çıkan Takvîm-i Edebî 1304 Senesi (İstanbul 1305) adlı eserlerin de Abdülhalim Memduh’a ait olduğu belirtilmektedir (İbnülemin, s. 940). Ayrıca Mustafa Reşid Paşa hakkında Reşid Paşa adıyla bir biyografi kaleme almıştır (İstanbul 1306).

Müellifin Burhan adlı eserinin ikinci sayfasında verilen basılmamış eserleri listesinde İclâl (bir vak‘a-i târîhî), İğbirâr, Abdülhalim Memduh adlı manzum, tercüme olduğu belirtilen Şerâit-i İctimâiyye ve Askerlik adlı mensur eserlerin isimleri yer almaktadır. Ali Kemal de Abdülhalim Memduh’un, tutuklu bulundukları sırada kendilerini yargılayan Hüsnü Bey’i hedef alan Reis Bey adlı bir perdelik oyun yazdığını belirtir (Ömrüm, s. 115).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 85-86 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.