MÂMÎ, Şeyh Muhammed

1206 (1791) yılında Moritanya’nın kuzey kesiminde bulunan Tîris’e bağlı Âriş A‘mer denilen yerde doğdu. Nesebi sahâbeden Abdullah b. Ca‘fer et-Tayyâr’a ulaştırılır. Benî Ya‘kūb kabilesinin Ehlü Bârekellah kolu adını büyük dedesi Bârekellah’tan almıştır. Mâmî, Kur’an’ı ezberledikten sonra Şinkīt’in çeşitli yerlerini gezdi; önce Terârze bölgesine gidip kısa bir süre tahsil gördü. Ardından Senegal nehri kenarındaki Futa Toro bölgesine gitti, oradan Senegal’e geçerek yöredeki hükümdarlarla görüştü, kitap topladı. Ardından Tîris’e dönüp medrese-zâviyesini kurdu ve kısa sürede adını duyurdu. Bu yolculuktan sonra Futa bölgesi emîrlerinden meşhur mücahid Mâmî (Elmâmî: İmam) Abdülkādir el-Fûtî’ye (ö. 1224/1809) nisbetle “Mâmî” diye anıldı. Kaynaklarda medresede düzenli bir eğitim görüp görmediğinden ve hocalarından söz edilmez. Muhtemelen seyahatleri esnasında karşılaştığı âlimlerden faydalanmakla yetindi. Bunların arasında Evfâ eş-Şümşevî, Ahmedû b. Süleyman ed-Deymânî, Sîdî Muhtâr b. Muhammed el-Küntî es-Sagīr, Muhammezün Fâl b. Metâlî, Mahand Bâbeh ed-Deymânî, İbn Tuveyrülcenne el-Hâcî, Muhammed Fâzıl el-Kalkamî sayılabilir. Şeyh Mâmî hayatının büyük bir kısmını çorak Tîris bölgesinde geçirdi, günümüzde bir ziyaretgâh olan mezarı da burada Eyg denilen mevkidedir (Norris, s. 92; Muhtâr Vüld Hâmid, s. 239).

Mâmî, yönetim boşluğunun bulunduğu bölgede bir devlet başkanı seçmenin gerekli olduğunu söylemiş, halkı buna teşvik ederek medresesinde siyâset-i şer‘iyye dersi okutmuş, bu amaçla da Mâverdî’nin el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye’sini nazma çevirmiştir. Bölge insanının karşılaştığı problemlere cevap vermek için ictihad kapısının açılmasını hararetle savunmakla birlikte bunun mezhep içi ictihad (tahrîc) çerçevesinde kalması gerektiğini söylemiş, bu sebeple çeşitli konularda Muhammed Sâlim el-Meclisî, Muhammezün Fâl b. Metâlî, Mahand Bâbeh ed-Deymânî gibi bölge ulemâsıyla tartışmalara girmiştir. Öğrencileri arasında başta oğulları Abdülazîz, Sullâhî, Buhârî, Muhammed Emîn, Seyyid Âmîn ve Abdullah olmak üzere Ahmed Ya‘kūb b. Muhammed el-Bârekî, Muhammed Emîn Vüld Ümmeyn el-Ya‘kūbî, Abdullah Atîk b. Hamellah el-Ya‘kūbî, Muhammezün b. Muhammed Emîn el-Elfagī ve Mahand Ahmed b. Habîb el-Bârekî zikredilir. Hem dinî ilimlerin okunduğu hem tasavvufî eğitimin verildiği medrese-zâviyesi bugüne kadar devam etmiş olup 1983’te torunu Ahmed Bezeyd Vüld Ahmed Bezeyd Vüld Muhammed el-Mâmî dedesinin eserlerini neşretmek, dinî ilimleri öğretmek, bölge halkının dinî meselelerine çözüm bulmak için zâviyeyi yeni bir hüviyete kavuşturmuştur. Merkezi Moritanya’nın ticaret şehri Nüvâzîbû’da (Nouadhibou) bulunan zâviyenin biri başşehir Nuakşot’ta olmak üzere Moritanya’da beş ve Fas’ta (Dâhile şehrinde) bir şubesi mevcuttur. Mâmî’nin bölgedeki çeşitli kütüphanelerde kayıtlı olan ve bilhassa müellif hattı nüshaları zâviyenin merkez kütüphanesinde muhafaza edilen eserlerinin bir kısmı neşredilmiştir.

Şeyh Mâmî itikad bakımından Eş‘arî, amel bakımından Mâlikî olup ayrıca Kādiriyye tarikatına mensuptu. Kendi bölgesindeki problemlere çözüm bulmak amacıyla ictihadı savunan ve bunu eserlerinde uygulayan bir müctehiddi. Ayrıca iyi bir şair, ıslahatçı ve tarihçi olarak tanınmıştır. Şiirlerinde muhtelif sanatlara, ilmî, edebî ve tarihî telmihlere yer vermiş, çeşitli âyetlerdeki harflere göre akrostişler yazmış, aruz vezninin bölgeye has bir şekliyle kaleme aldığı, yoğun anlamlı ve uzun soluklu “hassâniyye” tarzı kasideleriyle (el-Cerrâdetü’s-safrâ, el-Mîzâbiyye, ez-Za‘ferâniyye, ed-Dülfîniyye gibi) tanınmıştır (bazı şiirleri için bk. Norris, s. 94-101; Muhammed Muhtâr Vüld Ebbâh, eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ, s. 191-197; Halîl en-Nahvî, s. 394-398). Kolay ezberlenmesi için hacimli eserleri ihtisar edip nazma çevirmesi bölgedeki medrese eğitimine önemli bir katkı olarak değerlendirilmiştir.

Eserleri. 1. Kitâbü’l-Bâdiye. Özellikle kendi bölgesindeki göçebe çöl halkının karşılaştığı dinî, siyasî, sosyal ve ekonomik problemlerle ilgili fıkhî ahkâmı ictihad yoluyla ve çevrenin örfü ışığında ele aldığı eseridir. Yerleşik hayata duyulan ihtiyaçlardan hareketle ortaya çıkan fıkıhtan ayrı olarak bir tür “bedevî fıkhı” oluşturma çabasıyla hazırlanan eser dört bölümden meydana gelmektedir. Bunlardan ilk üçünü müellifin yöntem ve dayanaklarını açıkladığı mukaddimeler teşkil etmekte, son bölümde ise yerleşik hayatın ve etkin bir idarî düzenin bulunmayışından kaynaklanan can ve mal güvenliği konusundaki sıkıntılar, etrafı açık çadırlara giriş için izin isteme, kadınların örtünmeye riayeti, standart ölçü birimlerinin olmayışı gibi meselelere cevap veren fıkhî hükümler yer almaktadır. Müellif eserin mukaddimelerinde, klasik mezhep kitaplarında yer almayan yeni meselelerle ilgili olarak mezhep usulü çerçevesinde ictihad yapmaya ve göçebe halkın şeriatla çatışmayan âdetleriyle onlara mahsus zaruretlere göre hüküm vermeye imkân tanıyacak bir yöntemin çerçevesini ve dayanaklarını ortaya koymaktadır. Muhammed Mevlûd b. Ahmed Fâl (Âdeh), daha sonra bölge ihtiyaçları temelinde telif ettiği Kefâfü’l-mübtedî fî fenneyi’l-ʿibâdât ve’t-teʿabbüd adlı eserinde yöntem olarak Mâmî’yi izlemiştir. Kitâbü’l-Bâdiye, Mâmî’nin Reddü’ḍ-ḍavâl, el-Cümân, er-Resâʾil, ed-Dülfîniyye ve el-Mîzâbiyye adlı eserleriyle birlikte Mecmûʿa min müʾellefâti’l-ʿAllâme eş-Şeyḫ Muḥammed el-Mâmî adıyla yayımlanmıştır (nşr. Yâbe b. Muhammâdî, Nuakşot 1428/2007).

2. Naẓmü Muḫtaṣarı Ḫalîl (el-Ḫarâcü’s̱-s̱ânî fî ʿiḳdi Ḫalîl). Halîl b. İshak’ın eseri üzerine yazılmış 10.000 beyitlik bir şerhtir (Nuakşot 1426/2005). Mâmî bu eserine hâtime mahiyetinde “es-Sultâniyye” adıyla bir manzume de kaleme almıştır (“Ḫâtimetü naẓmi Muḫtaṣarı Ḫalîl”; Nevâkişot [Nuakşot], el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 2009, 2322, 3243). Eseri Ahmed Ya‘kūb b. Muhammed b. Ömer, Neylü’l-kerîm şerḥu Naẓmi Ḫalîl (el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 3241, 3242), Muhammed Hıdır b. Habîb el-Bârekî de Mefâdü’ṭ-ṭûl ve’l-ḳaṣr ʿalâ Naẓmi’l-Muḫtaṣar adıyla şerhetmiştir.

3. Manẓûmetü’ṣ-Ṣadâḳ fî ḳavâʿidi’l-fıḳh (Ṣadâḳu’l-ḳavâʿid Enẓumü’l-ḳavâʿidi’l-fıḳhiyye ve şerḥuh; nşr. Yâbe b. Muhammâdî, Nuakşot 2010). Müellif, Ahmed el-Venşerîsî’nin Îżâḥu’l-mesâlik ilâ ḳavâʿidi’l-İmâm Mâlik adlı eserini 452 beyit halinde nazma çekerek Makkarî, Zekkāk ve Meyyâre’nin eserleriyle mezcetmiş olup Naẓmü’l-Ḳavâʿid adıyla kayıtlı eser de (el-Fihrisü’ş-şâmil, XI, 141) bu kitap olmalıdır. Bin Ömer b. Fetâ ile Seyyid b. Ahmed b. Ebbâh Manẓûmetü’ṣ-Ṣadâḳ’ı tez olarak neşre hazırlamıştır (Halîl en-Nahvî, s. 518). Muhammed Fâl Vüld Muhtâr da el-Ḳavâʿidü’l-ḫilâfiyye min Naẓmi Ṣadâḳi’l-ḳavâʿid li’ş-Şeyḫ Muḥammed el-Mâmî adıyla bir tez yapmıştır (Câmiatü Şinkīt el-Asriyye, Nuakşot 2012).

4. Reddü’ḍ-ḍavâl ve’l-heml ʿale’l-kürûʿ fî ḥiyâzi’l-ʿamel. Sîdî Abdullah b. el-Hâc İbrâhim el-Alevî eş-Şinkītî’nin örf, fetva, ictihad, şahitlik gibi konulara dair Ṭardü’ḍ-ḍavâl ve’l-heml ʿani’l-kürûʿ fî ḥiyâzi mesâʾili’l-ʿamel adlı eserine reddiye olup Mecmûʿa min müʾellefâti’l-ʿAllâme eş-Şeyḫ Muḥammed el-Mâmî (Nuakşot 1428/2007) içinde neşredilmiştir.

5. el-Cümân. Fıkıh ve fıkıh usulüne dair olan bu eser de Mecmûʿa min müʾellefâti’l-ʿAllâme eş-Şeyḫ Muḥammed el-Mâmî (Nuakşot 1428/2007) içinde yayımlanmıştır.

6. Sefînetü’n-necât fi’l-ḥaşr ve’l-ḥayât ve’l-memât fîmâ yeteʿallaḳ bi-kelîmeti’t-tevḥîd. 100 beyitten oluşan bu kaside, bizzat müellifin şerhi ve “Naẓmü’l-ʿaḳāʾidi’s-sitte ve’s-sittîne’l-münderece taḥte kelîmeti’t-tevḥîd” adlı on sekiz beyitlik başka bir manzumesiyle birlikte basılmıştır (Nuakşot 1424/2003).

7. Dîvânü şiʿr (Nuakşot 1986). Bir şiir derlemesi olan eser müellifin şu manzumelerini içermektedir: “el-Cerrâdetü’ṣ-ṣafrâ” (Hz. Peygamber’in methine, onun ve ashabı ile ümmetinin özelliklerine dair 730 beyitlik bir manzume olup müellif tarafından Süyûtî’nin el-Ḫaṣâʾiṣü’l-kübrâ’sı, Zemahşerî’nin Ḫaṣâʾiṣü’l-ʿaşere’si ile diğer bazı kitaplardan derlenmiş, fetihleriyle tanınan Emevî valisi ve kumandanı Mesleme b. Abdülmelik’in lakabı kasideye isim olarak verilmiştir); “el-Mîzâbiyye” (cedel ilmine dair 162 beyitlik bir kasidedir); “ed-Dülfîniyye” (yönetim boşluğu olan bölgelerde bazı nüfuzlu kişilerin maiyetinde bir tür raiyye statüsünde bulunan ve “etbâ” denilen kimselerin bu sayede elde ettikleri mallardan zekât alınıp alınmayacağına dairdir); “Zehrü’r-riyâżi’l-verdiyye fî ʿiḳdi (naẓmi)’l-Aḥkâmi’l-Mâverdiyye” (Mâverdî’nin el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye’sinin manzum özetidir); “Ḳaṣîde fî tertîbi’l-Mekkiyyi ve’l-Medeniyyi ve mâ fîhi’n-nâsiḫ ve’l-mensûḫ”. Eserde, Mâmî’nin mevlid ve na‘tlar başta olmak üzere çeşitli konulara dair diğer bazı şiirleri de yer alır.

8. el-Enẓâmü’l-mübâreke (Nuakşot 1424/2003). Mâmî’nin bir kısım şiirlerini ihtiva eder (Naẓmü esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ, Şerḥu Naẓmi esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ, Naẓmü Ehl-i Bedr, Ḳaṣîde fî medḥi’n-Nebî, Naẓmü vaṣfi Ümmi Maʿbed, Ḳaṣîde fi’l-istisḳā ve diğer bazı kısa şiirler).

9. ed-Dîvânü’l-faṣîḥ (Nuakşot 1405/1985).

10. Naẓmü Ehli’l-Bedr (Vesîletü’s-saʿâde; Nuakşot 1406/1986). el-Enẓâmü’l-mübâreke (yk.bk.) içinde de neşredilen eser İbn Ecemmed el-Yedâlî tarafından şerhedilmiştir.

11. Naẓmü Varaḳāti İmâmi’l-Ḥaremeyn (el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 2649; ayrıca bk. el-Fihrisü’ş-şâmil, XI, 150-151).

12. ed-Dûlâbü’ṣ-ṣaġīr fî ʿaddi fuṣûli Muḫtaṣarı Ḫalîl (el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 2558).

13. Fetâvâ ve esʾile fî ḥükmi mâlin müstaġraki’ẕ-ẕimme (el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 2686).

14. İdḥâlâtü’l-baḥr fi’l-ġadîr. Bu da fıkıh ve fıkıh usulüne dair bir eserdir (el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 1159, 1406/1986).

15. Fetâvâ fıḳhiyye (el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 59).

16. Naẓm fî taḥdîdi ciheti’l-ḳıble (el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 2687).

Mâmî’nin bir kısmı kısa manzumelerden oluşan diğer bazı eserleri de şunlardır: eẕ-Ẕeb ve’n-naṣr bi’ş-şerîʿa ʿan nuṣreti’l-ʿaşîre fî aḥkâmi hâẕihi’ş-şaʿîre (“ed-Dülfîniyye” adlı manzumesinde ele aldığı konuyla ilgili olup Muhammed b. Muhammed Sâlim’e reddiye olarak kaleme alınmıştır), Ḫâşiye ʿalâ bâbi’l-ḳıyâs min Uṣûli’l-fıḳh li-İbni’s-Sübkî, ed-Dûlâb fi’l-meẕâhibi’l-erbaʿa ve’l-erbaʿîn, el-Ḫarâcü’l-evvel fî ḳavâʿidi’l-fıḳh, Risâletü’l-ıṭlâḳ fi’l-uṣûl, ez-Züḥayle (fıkıh usulüne dair bir manzumedir), Naẓmü veẓâʾifi’l-imâm, Mektûb fî Ḳurʾâni’l-âḥâd, Naẓmü muḳaddimeti Tefsîri İbn Cüzey, Mevridü’z-zamʿân fi’l-maḥẓûf mine’l-Ḳurʾân, Ḳaṣîdetü taḳrîbi ʿadedi ẕerrâti’l-arż bi’l-ḳāʾideti’l-ḥisâbiyye, Tezkiretü’n-necât fî ʿiḳdi Delâʾili’l-ḫayrât, ez-Zübde fî maʿâni’l-ḥurûf, eẓ-Ẓaʿferâniyye (amcasının oğlu Muhammed Limceyderî b. Habîbullah’ın tevhide dair görüşlerini ihtisar ettiği bir manzumedir), Mektûb fî nübüvveti’l-melâʾike, Naẓmü’s-sebʿati’l-meṭâlib (kelâma dairdir), Manẓûmetü’l-miftâḥ (hadis terimlerine dairdir), Elfiyyetü’s-sîre, Naẓmü ecdâdi’n-nebî, Naẓmü’l-ḥurûfi’n-naḥviyye ve’l-kelimâti’l-mebniyye, Naẓmü’l-meşhûr mine’l-efʿâl bi’l-fetḥ ve’l-kesr, Naẓmü’l-vaḥdât, Naẓmü’l-Ḳavâdiḥ, Manẓûmetü’l-yâḳūt (dil bilgisine dairdir).

Muhammed Hasan Vüld Muhammed Sa‘d, eş-Şeyḫ Muḥammed el-Mâmî ve aʿmâlühü’l-luġaviyye adıyla bir tez hazırlamıştır (Külliyyetü’l-âdâb, Nuakşot 1986).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 189-191 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.