MÂLİKÎ, Muhammed b. Alevî

1367’de (1948) Mekke’de doğdu. Bu tarih 1362 ve 1365 olarak da kaydedilir. Baba ve anne tarafından Fas İdrîsî şeriflerinin soyuna mensuptur. Mescid-i Harâm’da ders halkası bulunan dedesi Mekke’de kadılık ve maarif müdürlüğü yapmıştı. Mâlikî ilk eğitimini bir muhaddis olan babasından aldı; Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi; ondan Arap dili ve edebiyatı, mantık, fıkıh, tefsir, Kütüb-i Sitte’yi ve diğer bazı hadis metinlerini okudu. Ardından Medresetü’l-felâh ve el-Medresetü’s-Savletiyye’de öğrenimine devam etti. Mescid-i Harâm’da Abdullah b. Saîd el-Lahcî, Hasan b. Muhammed el-Meşşât, Muhammed Yâsîn el-Fâdânî, Muhammed Nûr Seyf el-Mekkî ve Hasan b. Saîd el-Yemânî gibi âlimlerin derslerine de katıldı. İlim ve sohbet meclislerinde İslâm dünyasının çeşitli bölgelerinden gelen âlimleri tanıma imkânı buldu. Daha sonra gittiği Ezher Üniversitesi’nden âlimiyye diplomasıyla mezun oldu. Üniversitenin İlâhiyat (Usûlüddîn) Fakültesi’nde yüksek lisans ve doktora yaptı. Humus’ta Şeyhülkurrâ Abdülazîz Uyûn es-Sûd’dan kırâat-i seb‘ayı okudu. Suriye, Mısır, Fas, Hindistan, Pakistan ve Endonezya gibi ülkeleri dolaşarak oralardaki âlimlerden faydalandı; 200 kadar hocadan hadis dinlediği kaydedilir. Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk el-Gumârî, Haseneyn Muhammed Mahlûf, Abdullah Kennûn, Muhammed Şefî‘ Diyûbendî, Abdülhalîm Mahmûd, Zafer Ahmed Tehânevî, Muhammed Zekeriyyâ Kandehlevî, Muhammed Tâhir İbn Âşûr, Muhammed Sâlih el-Ferfûr ve Abdülfettâh Ebû Gudde bunlar arasında yer alır. Ayrıca Mâlikî fıkhı, siyer, tasavvuf ve ahlâk gibi konularda ihtisas sahibi oldu. 1970-1979 yılları arasında Mekke’de Melik Abdülazîz Üniversitesi’ne bağlı Külliyyetü’ş-şerîa’da (daha sonra Ümmülkurâ Üniversitesi) öğretim üyeliği yaptı. Mescid-i Harâm’da yaklaşık elli yıl aralıksız ders veren babasının vefatı üzerine Mekke’nin önde gelen âlimlerinin onayı ile onun yerine geçti (1971). 1995’ten vefatına kadar Malezya’da Terengganu’daki Dârülîmân Üniversitesi’nde misafir öğretim üyesi olarak bulundu. Mayıs 2000’de bu üniversitenin teklifiyle kendisine Ezher Üniversitesi’nde fahrî profesörlük pâyesi verildi. Aynı zamanda Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî üyesi olan Mâlikî 1979-1981 yıllarında Mekke’de düzenlenen Kur’an yarışmalarında jüri başkanlığı yaptı. Endonezya’da 100’ün üzerinde dinî okul, enstitü ve üniversite açılmasına katkı sağladı. İslâm ülkelerinde birçok toplantıya ve sempozyuma katıldı. 29 Ekim 2004’te Mekke’de vefat etti ve Cennetü’l-muallâ’da babasının kabri yanına defnedildi.

İtidal ve hoşgörü sahibi olması, birliği, başkalarıyla iyi ilişkileri savunması, aşırılık ve taassubu eleştirmesiyle tanınan Mâlikî, Hz. Peygamber’in mevlidini kutlama, kabrini ziyaret etme ve kendisiyle tevessülün meşruiyeti hakkında çeşitli eserler kaleme almış, bazı âlimlerin mevlidle ilgili eserleri üzerine çalışmalar yapmıştır. Aynı zamanda bir tasavvuf şeyhi olarak İslâm dünyasının değişik bölgelerindeki müridlerin eğitimiyle ilgilenmiş, Suudi Arabistan’da tarikatların kurumsal faaliyeti yasak olduğundan hizmetlerini ferdî çerçevede yürütmüştür. Bu görüşleri yüzünden Vehhâbî ulemâsı tarafından bid‘at, hurafe, dalâlet ve küfürle itham edilmiş, kitapları yasaklanmıştır. Eserlerinin büyük kısmı diğer ülkelerde basılmış, birçoğu Urduca, İngilizce ve Fransızca yanında özellikle Malay ve Endonezya dillerine çevrilmiştir. Suudi Arabistan Büyük Âlimler Heyeti, 29 Ağustos 1980 tarihinde Tâif’teki on altıncı toplantısında, özellikle eẓ-Ẓeḫâʾirü’l-Muḥammediyye’de ve me’sûr dualara dair eserlerinde tarikatının (Aleviyye/Haseniyye) faaliyetleriyle bid‘at ve hurafeleri yaydığı, sapkınlığa ve şirke davet ettiği ithamıyla Mâlikî’yi eleştirmiş, bu görüşlerinden vazgeçtiğini ilân etmemesi halinde Mescid-i Harâm’daki dersleriyle basın ve yayın alanındaki çalışmalarına son verilmesi ve yurt dışına çıkışının engellenmesi için yönetime başvurulması kararlaştırılmıştır. Mâlikî’nin buna olumsuz cevap vererek görüşlerini savunmaya devam etmesi üzerine söz konusu heyetin ertesi yıl yapılan on yedi ve on sekizinci toplantılarında durum yeniden değerlendirilmiş ve gereğinin yapılması için başbakanlığa müracaatta bulunulmuştur. Ancak yönetimin tarafsız kalarak bu işe müdahale etmediği anlaşılmaktadır.

Mâlikî ile Vehhâbî âlimleri arasında geçen tartışmalar çerçevesinde Abdullah b. Menî‘ Ḥivâr maʿa’l-Mâlikî fî reddi münkirâtihî ve ḍalâlâtihî (Riyad 1983), Ebû Bekir el-Cezâirî Kemâlü’l-ümme fî ṣalâḥi ʿaḳīdetihâ (Medine 1403), Hammûd b. Abdullah et-Tüveycirî er-Reddü’l-ḳavî ʿale’r-Rifâʿî ve’l-mechûl ve İbn ʿAlevî ve beyâni aḫṭâʾihim fi’l-mevlidi’n-nebevî (Riyad 1403/1983), İsmâil b. Muhammed el-Ensârî el-Ḳavlü’l-faṣl fî ḥükmi’l-iḥtifâl bi-mevlidi ḫayri’r-rusül (Riyad 1405), Sâlih b. Abdülazîz Âlü’ş-Şeyh Hâẕihî mefâhîmünâ: Reddün ʿalâ Kitâbi Mefâhim yecib en tüṣaḥḥaḥ li-Muḥammed ʿAlevî el-Mâlikî (Riyad 1407), Ebû Muâz es-Selefî el-Cevâbü’l-kâfî li-men seʾele ʿan Muḥammed b. ʿAlevî el-Mâlikî, Semîr b. Halîl el-Mâlikî Cilâʾü’l-beṣâʾir fi’r-red ʿalâ kitâbeyi Şifâʾi’l-füʾâd ve’ẕ-Ẕeḫâʾir (Mekke 2001) adlı eserlerinde Mâlikî’yi eleştirmiş; buna karşılık Yûsuf Hâşim er-Rifâî er-Reddü’l-muḥkemü’l-menîʿ ʿalâ şübehâti İbn Menîʿinde (Küveyt 1404/1984; Dârülbeyzâ 1405/1985), Abdülkerîm el-Mağribî ile Abdülhay el-Amrâvî et-Taḥẕîr mine’l-iġtirâr bimâ câʾe fî Kitâbi’l-Ḥivâr (Rabat 1404/1984) adlı eserde, ayrıca Râşid el-Merîhî de İʿlâmü’n-nebîl bimâ fî Şerḥi’l-Cezâʾirî mine’t-telbîs ve’t-taḍlîl’inde (1984) Mâlikî’yi savunmuştur. Ömer Abdullah Kâmil, eẕ-Ẕeḫâʾirü’l-Muḥammediyye li’l-Mâlikî beyne’l-müʾeyyidîn ve’l-muḫâlifîn adlı çalışmasıyla (Kahire 2006) hem âlimler heyetinin fetvasına hem de Abdullah b. Menî‘in ve diğerlerinin görüşlerine cevap vermiştir. Mâlikî’nin oğlu Ahmed b. Muhammed, el-Feyżü’s-senî fî tercemetin muḫtaṣara li’s-seyyid el-vâlid el-imâm el-ʿallâme el-muḥaddis̱ Muḥammed b. ʿAlevî b. ʿAbbâs el-Mâlikî, Nebîl b. Hâşim el-Gamrî el-Esvârü’l-müşrife ʿalâ meşyeḫati ve esânîdi ṣâḥibî şeyḫi Mekkete’l-müşerrefe, İtḥâfü’l-ʿaşîre bi-vaṣli esânîdi şeyḫi Mekke bi’l-kütübi’ş-şehîre ve el-Maḥfûẓü’l-mervî (er-revî) min esânîdi Muḥammed Ḥasan b. ʿAlevî adlı eserleri yazmış, Züheyr Muhammed Cemîl el-Kütbî de el-Mâlikî ʿâlimü’l-Ḥicâz ismiyle bir eser kaleme almış (Mekke 1414/1994), Hasan Kâmil es-Seyyid Bedevî Aynişems Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde eş-Şeyḫ Muḥammed ʿAlevî el-Mâlikî muḥaddis̱en ve faḳīhen adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1432/2012).

Eserleri. Siyer. 1. eẕ-Ẕeḫâʾirü’l-Muḥammediyye (baskı yeri yok, 1398/1978; Kahire 1993, kenarında kitaba yönelik eleştirilere Cemâl Fârûk Cibrîl Mahmûd ed-Dekkāk’ın yazdığı cevaplarla birlikte, Sayda 2006; Urduca trc. Muhammad Khan Qadri – Ghulam Shabir Qadri, Lahor 1994).

2. Mefâhîm yecibü en tüṣaḥḥaḥ (Kahire 1405/1985, 1993; T trc. Hasan Ali Yaşar, Düzeltilmesi Gereken Kavramlar, İstanbul 2007; Fr. trc. Najib al-Khayate al-Houssaini Attijani, Acceptions à corriger, Beyrouth 2007; İng. trc. Suraqah Abdul Aziz, Notions that Must be Corrected, Rotterdam 2008, 2010). Müellif bu eserinde tekfir, Hz. Peygamber’in beşer ve peygamber olarak mevkii, hasletleri, tâzim ve ibadet arasındaki fark, tavassut, şefaat, tevessül, istigāse, teberrük, bid‘at, tasavvuf-şeriat ilişkisi, Eş‘arîlik, berzah hayatı, Resûl-i Ekrem’in kabrini ziyaret, mevlid-i nebevî gibi konular hakkında görüşlerini ortaya koymuştur.

3. el-İʿlâm bi-fetâvâ eʾimmeti’l-İslâm fî mevlidi ḫayri’l-enâm (Beyrut 1426/2005). Mevlid-i nebevîyi kutlamanın tarihi, meşruiyeti ve şekli, bununla ilgili bid‘atlar, mevlide yönelik itirazlara cevaplar, bu konudaki literatür yanında İbn Hacer el-Askalânî, Süyûtî, İbnü’l-Cezerî, İbn Nâsırüddin ed-Dımaşkī ve İbn Teymiyye gibi âlimlerin görüşlerine de yer verilen eserde, Yûsuf Hâşim er-Rifâî’nin Defʿu baʿżi’l-iʿtirâżât ʿalâ kitâbi Ḥavle’l-iḥtifâl bi’l-mevlidi’n-nebevî eş-şerîf, Muhammed Ali b. Hüseyin el-Mâlikî’nin el-Hedyü’t-tâm fî mevâridi’l-mevlidi’n-nebevî adlı çalışmaları ile Suudi Arabistan baş müftülüğüne bağlı Merkezü’d-da‘ve ve’l-irşâd’ın “Hel nahtefil?” başlıklı fetvası, Şemseddin eş-Şâmî’nin Sübülü’l-hüdâ ve’r-reşâd (es-Sîretü’ş-Şâmiyye) adlı kitabından mevlide dair bölüm de bulunmaktadır.

Mâlikî’nin bu konudaki diğer eserleri de şunlardır: Târîḫu’l-ḥavâdis̱ ve’l-aḥvâli’n-nebeviyye (Medine 1397/1977; Cidde 1402/1982, 1404; İng. trc. Amjad Mahmood, Muhammad The Best of Creation, New York 2014); Muḥammed ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem el-insânü’l-kâmil (Cidde 1400/1980, 1402/1982, 1404/1984, 1408/1987; Kahire 1999; Urduca trc. Asrâr Buhârî, Mübârekpûr 1994; İng. trc. Khalid Williams, Muhammad The Perfect Man, bs. yeri yok, 2012 [Visions of Reality Books]); Şerefü’l-ümmeti’l-Muḥammediyye (Cidde 1404/1984, 1990); Uṣûlü’t-terbiyeti’n-nebeviyye (Kahire 1404/1984); el-Envârü’l-behiyye min isrâʾi ḫayri’l-beriyye (Riyad 1414/1993, 1998; İng. trc. Gibril Fouad Haddad, Ohio 2006); Şifâʾü’l-füʾâd bi-ziyâreti ḫayri’l-ʿibâd (Dârülbeyzâ 1993; Kahire 2002); el-Medḥu’n-nebevî beyne’l-ġulüv ve’l-inṣâf (Kahire 1995); ez-Ziyâretü’n-nebeviyye beyne’ş-şerʿiyye ve’l-bidʿiyye (Ebûzabî 2000, 1421/2001; Amman 2003; Dârülbeyzâ 2008); el-Beyân ve’t-taʿrîf bi-ẕikre’l-mevlidi’n-nebevî eş-şerîf (Dârülbeyzâ 2009).

Hadis: İtḥâfu ẕevi’l-himemi’l-ʿaliyye fî refʿi esânîdi vâlidî es-seniyye (Dımaşk 1387/1967, müellif bu eserini daha sonra el-ʿUḳūdü’l-lüʾlüʾiyye bi’l-esânîdi’l-ʿAleviyye adıyla ihtisar etmiştir, bs. yeri ve tarihi yok); Mebâḥis̱ fi’l-ḥadîs̱i’ş-şerîf ve ʿulûmihî (bs. yeri yok, 1394/1974); el-Menhelü’l-laṭîf fî uṣûli’l-ḥadîs̱i’ş-şerîf (Cidde 1395, 1402/1982, 1410/1990; Beyrut 1398/1978, 2010; Dârülbeyzâ 2006); Fażlü’l-Muvaṭṭaʾ ve ʿinâyetü’l-ümmeti’l-İslâmiyye bih (Kahire 1398; Beyrut 2008); İmâmü dâri’l-hicre Mâlik b. Enes (Kahire 1401/1981; Beyrut 1425/2004); Envârü’l-mesâlik fî rivâyâti Muvaṭṭaʾi’l-İmâm Mâlik (Katar 1400/1980; Beyrut 2010); el-Ḳavâʿidü’l-esâsiyye fî ʿilmi muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̱ (Cidde 1402/1982, 6. bs.).

Fıkıh ve Fıkıh Usulü: Şerîʿatü’llâhi’l-ḫâlide: dirâse fî târîḫi teşrîʿi’l-aḥkâm ve meẕâhibi’l-fuḳahâʾi’l-aʿlâm (Kahire 1402/1982; Cidde 1407/1986; Medine 1992; Dârülbeyzâ 2009); Mefhûmü’t-taṭavvur ve’t-tecdîd fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye (Cidde 1404/1984); Şerḥu Manẓûmeti’l-Varaḳāt fî uṣûli’l-fıḳh (Cidde 1411/1990; Beyrut 1432/2011); el-Ḳavâʿidü’l-esâsiyye fî ʿilmi uṣûli’l-fıḳh (Sayda-Beyrut 2007); Menhecü’s-selef fî fehmi’n-nuṣûṣ beyne’n-naẓariyye ve’t-taṭbîḳ (Sayda-Beyrut 1429/2008); Taḥḳīḳu’l-âmâl fîmâ yenfaʿu’l-meyyite mine’l-aʿmâl (Beyrut 2008; Dârülbeyzâ 2008).

Diğer Eserleri: Ḥavle ḫaṣâʾiṣi’l-Ḳurʾân (Beyrut 1398/1978; Cidde 1401/1981); Zübdetü’l-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân (Kahire 1401/1981; Cidde 1403/1983, 1406/1986; Dımaşk 1427/2006; Urduca trc. Ebü’l-İrfân Muhammed Enver Megâlvî, Lahor 2005); el-Ḳavâʿidü’l-esâsiyye fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân (1998); ed-Daʿvetü’l-ıṣlâḥıyye (Dımaşk 1401/1981); Ẕikreyât ve münâsebât (Dımaşk 1981); el-Müsteşriḳūn beyne’l-inṣâf ve’l-ʿaṣabiyye (Cidde 1402/1982); Fî Riḥâbi’l-Beyti’l-ḥarâm (Cidde 1405/1985, 1412/1992); el-Muḫtâr min kelâmi’l-aḫyâr (Kahire 1398/1978); Şevâriḳu’l-envâr min edʿiyeti’s-sâdeti’l-aḫyâr (Hartum 1407/1987; Dârülbeyzâ 2004; Beyrut 2008, 2012, Fevâʾidü ḳırâʾeti sûreti Yâsîn ile birlikte; İng. trc. Muhammad Fuad Kamaludin Al-Maliki, Khulasah syawariqi al-Anwar min Ad’iyah al-Saadah al-Akhyar: Pancaran nur doa dan zikir ahli akhyar, Kuala Lumpur 2009); er-Risâletü’l-İslâmiyye: Kemâlühâ ve ḫulûdühâ ve ʿâlemiyyetühâ (Cidde 1411/1991; Halep 2006); Dürûʿu’l-viḳāye bi-aḥzâbi’l-ḥimâye (Kahire 1414/1994; İng. tercümesiyle birlikte, nşr. Fâtıma bint Tihâmî, Beyrut 2012); Mevḳıfü’l-İslâm mine’d-dirâsâti’l-istişrâḳıyye; et-Taḥẕîr mine’l-mücâzefe bi’t-tekfîr (Kahire 1425/2004) (eserleri için ayrıca bk. Bilâdî, II, 669-672; Mar‘aşlî, ʿİḳdü’l-cevher, II, 2040-2042).

Neşir: İbrâhim b. Ahmed er-Rakkī, Eḥâsinü’l-meḥâsin (Mekke 1390/1970; Kahire 1409/1988); Ca‘fer b. Hasan el-Berzencî, Câliyetü’l-kedr bi-ẕikri esmâʾi ehli Bedr ve şühedâʾi Uḥud es-sâdeti’l-ġurer (Surabaya / Endonezya 1401); Muhammed Habîbullah el-Cekenî eş-Şinkītî, Risâletü’l-Cevâbi’l-muḳniʿi’l-muḥarrer fi’r-red ʿalâ men ṭaġā ve tecebber bi-daʿvâ ennehû ʿÎsâ ev Mehdî el-Muntaẓar (Cidde 1401/1981); Alevî b. Abbas el-Hasenî, Fetḥu’l-ḳarîbi’l-mücîb ʿalâ Tehẕîbi’t-Terġīb ve’t-terhîb (Cidde 1403/1983); Mâlik b. Enes, Muvaṭṭaʾü’l-İmâm Mâlik b. Enes rivâyetü İbni’l-Ḳāsım ve telḫîṣü’l-Ḳābisî (Cidde 1405/1985, 1408/1988; Beyrut 2010); Gālî b. Muhtâr Fâl el-Ensârî eş-Şinkītî, Cevheretü’t-tâc ʿalâ Tebṣırati’l-muḥtâc ilâ buʿûs̱i ṣâḥibi’l-miʿrâc (bs. yeri yok, 1990); Alevî b. Abbas el-Mâlikî, Mecmûʿu fetâvâ ve resâʾili’l-İmâm es-Seyyid ʿAlevî el-Mâlikî (Medine 1413/1992); Zeynüddin el-Irâkī, Elfiyyetü’s-sîreti’n-nebeviyye (Cidde 1426/2005, 1435/2014); İbrâhim Şuayb el-Mâlikî el-Mekkî, Muʿcemü’l-menâsik ʿalâ meẕhebi’l-İmâm Mâlik (Dârülbeyzâ 2008); Süleyman b. Yahyâ el-Ehdel, el-Menhelü’r-revî ʿalâ Manẓûmeti’l-Mecd el-luġavî (bs. yeri ve tarihi yok). Mâlikî’nin Ali el-Kārî ve İbnü’d-Deyba‘ eş-Şeybânî’nin mevlidlerini de yayımladığı kaydedilir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 184-187 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.