MAKBER

Abdülhak Hâmid, 1883 Ekiminde başşehbender olarak tayin edildiği Bombay’a giderken eşi Fatma Hanım’ı da beraberinde götürmüştü. Vereme yakalanmış olan Fatma Hanım’ın sağlığı burada daha da bozulunca İstanbul’a dönmek için bindikleri gemide hastalığın ilerlemesi üzerine o sırada Beyrut’ta vali olan ağabeyi Abdülhak Nasûhî’nin evine inerler. Fatma Hanım burada ölür (21 Nisan 1885) ve buraya defnedilir. Makber, Hâmid’in Beyrut’ta kaldığı kırk gün içinde yazdığı uzun ve tek bir şiirden ibaret eseridir (Abdülhak Hâmid’in Hatıraları, s. 166-169).

Makber, daha sonraları “Makber Mukaddimesi” olarak da bilinen ve eserin kendisi kadar ünlü olan “Birkaç Perişan Söz” başlıklı mensur bir giriş ve Fatma Hanım’ın Beyrut’taki mezarının kitâbe yazısıyla başlar. Asıl şiir ise esas itibariyle mersiye kategorisine girmekle beraber gerek form gerekse muhtevasıyla divan mersiyelerinden ayrılır. Aruzun “mef‘ûlü mefâilün feûlün” kalıbıyla yazılan eser, “aabbaacb” kafiye düzeninde her biri sekizer mısralık 294 kıtadan (2352 mısra) kurulmuş tam bir poem karakteri gösterir. Klasik mersiyeler arasında bu hacimde bir manzume olmadığı gibi nazım şekli de ilk defa Abdülhak Hâmid tarafından denenmiştir.

Muhteva olarak Makber iki ana tema üzerine kurulmuştur. Biri Hâmid’in Fatma Hanım için anlattıkları, diğeri ölüm etrafında gelişen duygu ve düşünceleridir. Bütün şiirde her iki tema ve bunların açılımları belirli bir şemaya bağlı olmayarak değişik kıtalara dağılmış durumdadır. Makber’de klasik mersiyeye, nisbeten daha yakın olan tema Fatma Hanım’la ilgili kıtalardadır. Sevilen kişinin ardından onun yaşayışı, faziletleri ve kaybından doğan üzüntüleri dile getiren mersiyelere mukabil Makber’de de Fatma Hanım’ın şahsiyeti, özellikleri ve hayatından hâtıra parçaları zikredilir. Ancak klasik mersiyelerde daha çok toplumun değer yargıları ve gelenek ölçü olduğundan ölen kişinin şahsiyetiyle ilgili hususlara pek az yaklaşılabildiği halde Makber’de Fatma Hanım hem hayat hikâyesinin bazı parçaları hem de Hâmid’in ve çevresinin onunla ilgili duyguları dile getirilir. Eski mersiyelerde ölüler mâşerî bir karakterde ve soyut kalırken Fatma Hanım gerçek şahsiyetiyle somut bir varlık olarak görünmektedir. Burada yaşı, ailesi, evliliği, isimleri zikredilerek çocukları, sevdiği şeyler, şairle beraber gezileri, günlük hayatları, nihayet hastalığı ve ölümüyle epey ayrıntılı bir portre çizilmiştir. Fatma Hanım’ın hayalinin görünmesi veya onun tekrar hayata dönmesi tasavvuru gibi duyguları işleyen kıtalar da aynı kategoride düşünüldüğünde bu tema bütün eserin üçte birinden fazla bir hacmi doldurmaktadır.

Makber’in asıl önemli ve eski mersiyelerde bulunmayan özelliğini ölümle ilgili tema ile buna bağlı metafizik ve mistik fikirler, isyan, tereddüt, şüphe, tövbe ve iman gibi duygu ve düşünceler oluşturur. Makber’de gelenekten ayrılış ölümü, ölümün sebeplerini ve kaderi sorgulamakla başlar. Geleneksel mersiyelerde bu dünyanın fâniliği, ölümün her canlı için tabii olduğu, netice olarak kaderin tevekkülle kabulü esastır. Ölümün vakitsiz ve kalanlar için ıstırap verici oluşundan dolayı biraz da müphem olan bir varlığa, feleğe sitem edilmekle, hatta daha ileri gidilirse nihayet yine feleğe olumsuz sıfatlar ve suçlamalarla yetinilmektedir. Hâmid’de tevekkülün yerini öteyi kurcalama, tereddüt ve şüphe alır; sitem ise kadere ve Tanrı’yadır. Bu sitemin motifi, Türk edebiyatının Batılılaşma döneminde Ziyâ Paşa’nın “Terciibend”iyle başlayıp Mehmed Âkif’e kadar örnekleri görülen Tanrı’ya (lâyüs’ele) soru sormadır. Makber’in birçok kıtasında bu sorulara rastlanır: “Yâ bir kulu sevmiyor musun sen / Yâ böyle ölüm değil mi erken”; “Mir’âtı mıyım celâlinin ben / Yâ aksi miyim cemâlinin ben ... Noksânı mıyım kemâlinin ben”; “Bildik seni muktezâ-yı hilkat / Yâ rab bu mudur safâ-yı hilkat” “Lâkin o zaman dönüp derim ben / Dünyâyı ben istedim mi senden.”

Makber’in otuz kadar kıtasında tekrarlanan ve cevapsız kalan bu gibi sorular karşısında Hâmid teselliyi yine Tanrı’ya sığınmakta bulur. Bu sığınmanın en önemli motifi varlığın ve ölümün sırlarına aklın yetersizliğidir: “Bedbaht o hakîkat anlaşılmaz / Şânın bu cihanda lâyıkın bu”; “Ne akl bilir onu ne vicdan / Tahdîd çıkar ne dense noksan / Biz hükmedelim ne zu’mdur bu / Hiç mahkemeye gelir mi Yezdan.” Hâmid’de metafizik problemleri ele alan ve özellikle Makber üzerinde derinleşen Rıza Tevfik’e göre onu şüphe ve inkârdan imana döndüren agnostik kanaatleri olmuştur.

Geleneğin dışına çıkan bütün bu aykırılıklar, inanan bir insanda felâket karşısında yaşadığı krizin bir tezahürü olmaktan ileri gitmez. Şiirdeki bu tereddüt, şüphe ve isyan çığlıkları arasında Abdülhak Hâmid yer yer itaatli bir tavırla inancını ikrar eder: “Sen Hâlıkımızsın ettik îman / Bir sende bulur bu ye’s pâyan / Sen varken olur mu âhiret yok / Yok şüphe ki sende mağfiret çok”; “Eb‘âd-ı semâ-yı neylerim ben / Olmazsam eğer sana mukarreb.” Buna benzer dua, münâcât ve teslimiyet ifadeleri eserde otuza yakın kıtada yer almıştır. Şiirin “Allah’a yakınsın ey Muhammed” mısraıyla başlayan sonlarına yakın kıtalar ise bir na‘t izlenimi verir.

Hâmid’in eserlerinin çoğunda olduğu gibi Makber’de de ifade gücü, şiir dilindeki ustalık ve lirizm eserin bütününde aynı kuvvette değildir. Özellikle eserin son üçte birinde tahkiye ve vak‘alar çoğaldıkça lirizm kaybolur. En lirik parçalar ise tabiat tasvirlerinde bir çeşit panteizme ulaştığı, ölüm karşısında aczini dile getirdiği, isyan ve teslimiyet duygularıyla kendi inancını sorguladığı mısralardadır.

Makber, ilk yayımlanışından itibaren tenkitçi ve araştırmacıların dikkatini çekmiş, olumlu ve olumsuz pek çok görüş arasında Hâmid’in en güzel eseri olduğu kadar Türk edebiyatına şekil ve muhteva bakımından getirdiği yenilik üzerinde de durulmuştur (eserin değişik yıllardaki basımları üzerine veya başka vesilelerle yapılan eleştiri ve değerlendirmeler için bk. Enginün, s. 9-26).

Abdülhak Hâmid’in eserlerinde ölüm temasının başlangıcı gibi sonu da Makber’le değildir. Makber’in yayımlanışını Türk edebiyatında yeni bir devrin başlangıcı olarak kabul eden Tanpınar, Garam’daki bir hadiseye dayanarak ondaki ölüm temasının bir musallat fikir gibi çocukluk yıllarından başlayıp hayat boyu devam ettiğini söyler. Makber’le aynı yıl yayımlanan Ölü, Bunlar Odur ve Hacle adlı şiir kitapları da bütünüyle aynı tema etrafında şekillenmiştir (ayrıca bk. Ömer Faruk Akün, Makber’den Önce Abdülhak Hâmid’de Ölüm Temi [doçentlik tezi, 1959], İÜ Ed.Fak. Genel Ktp., nr. 6).

Makber Abdülhak Hâmid’in sağlığında iki defa basılmış (1885, 1922), daha sonra yeni harflerle de Sadi Irmak (1939) ve İsmail Hami Danişmend (1944) tarafından yayımlanmıştır. Son defa İnci Enginün bir giriş yazısıyla ve ilk iki basımdaki farkları da belirterek yeniden yayıma hazırlamıştır (İstanbul 1982, 1997). Makber’in ilk seksen dört kıtası Fehmi Arabaga tarafından manzum olarak Arapça’ya çevrilmiştir (Bağdat 1953).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 427-428 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.