https://islamansiklopedisi.org.tr/kusuni
Bağdatlı İsmâil Paşa’nın kaydettiğine göre 969 (1562) yılında tanınmış bir hekim ailesinin çocuğu olarak Kahire’de dünyaya geldi. Sehâvî ailenin Kūsûnî nisbesini, Memlük emîrlerinden Seyfeddin Kūsûn tarafından Bâbüzüveyle dışında 730 (1330) yılında yaptırılan (Makrîzî, II, 307-308) Câmiu Kūsûn civarında oturması sebebiyle aldığını söyler (eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, XI, 222). Dolayısıyla nisbenin Kahire yakınlarındaki Kūsûn adlı köyle (Atâî, s. 196) veya Kosova ile bir ilgisi yoktur (Sellheim, I, 203).
Kūsûnî’nin hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Muhibbî tabipliğinin yanı sıra edip ve tarihçi olduğunu, Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed el-Metbûlî ile Abdurrahman el-Burcî’den çeşitli ilimler ve Şeyh Dâvûd’dan (el-Antâkî) tıp okuduğunu, İbnü’s-Sâiğ’den (ö. 1036/1626) sonra da Kahire’de reîsületıbbâlığa tayin edildiğini yazar. Şehâbeddin el-Hafâcî Ḫabâya’z-zevâyâ’sında arkadaşı Kūsûnî’den bahsetmiş, ayrıca kitabında onun isteği üzerine Ḳāmûsü’l-eṭıbbâʾ adlı eserine yazdığı kendi takrizine de yer vermiştir. Bu takrizi nakleden Muhibbî, bütün araştırmalarına rağmen Kūsûnî’nin ne zaman öldüğü hususunda bilgi bulamadığını, ancak 1044 (1634) yılında hayatta olduğunu öğrendiğini belirtir.
Eserleri. 1. Ḳāmûsü’l-eṭıbbâʾ ve nâmûsü’l-elibbâʾ fi’l-müfredâti’ṭ-ṭıbbiyye. Genel bir tıp sözlüğü olup 1038 (1629) yılında yazılmıştır; Ziriklî’nin verdiği 1044 (1634) tarihi yanlıştır. Müfred ilâçlar ve bunların yapıldığı maddeler, mürekkeb ilâçlar, insan vücudundaki organlar ve özellikleri, hastalıklar ve sebepleri, belirtileri ve ilâçları hakkında bilgi veren eser Fîrûzâbâdî’nin el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’inin tertibine göre düzenlenmiştir. Daha önce kaleme alınmış tıp kitapları ve sözlüklerden faydalanan müellifin başlıca kaynakları arasında Muhammed b. Ahmed el-Ezherî, İbn Sîde, İbn Mükerrem (İbn Manzur), İbn Mektûm ed-Dımaşkī, İbn Sînâ ve Kutbüddîn-i Şîrâzî gibi âlimlerin eserleri bulunmaktadır. Tıp bilgini Muhammed b. Ahmed b. İbrâhim Edirnevî tarafından Türkçe’ye çevrilen kitabın (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2015) Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye (nr. 269, 3169), Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye (Hidîviyye, nr. 7689), Nuruosmaniye (nr. 3566) ve Süleymaniye (Hacı Beşir Ağa, nr. 658/1) kütüphanelerinde yazma nüshaları mevcuttur. Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’nin Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’deki nüshalardan tıpkıbasımını gerçekleştirdiği eserin (Dımaşk 1399-1400/1979-1980) henüz ilmî neşri yapılmamıştır.
2. el-Ḳavlü’l-enîs ve’d-dürrü’n-nefîs ʿalâ manẓûmeti’ş-Şeyḫ er-Reʾîs. İbn Sînâ’nın tabâi-i erbaaya dair Urcûze fi’l-fuṣûli’l-erbaʿa adlı manzum risâlesinin şerhidir (Râgıb Paşa Ktp., nr. 1482). Müellif, 1010 (1601) yılında telif ettiği eserin mukaddimesinde Kahire’deki dârüşşifâda (el-Bîmâristânü’l-kebîr el-Mansûrî) tabip olduğunu belirtir. Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan yazma nüshanın (Hüsrev Paşa, nr. 471) sonunda İbn Sînâ’nın anılan manzumesi de ayrıca verilmiştir.
3. Muḫtaṣaru Maḳālâti Câlînûs. Bu kitabın da mukaddimesinde müellifin Bîmâristânü’l-Mansûrî’de tabip olduğu söylenmektedir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2093/7).
Kūsûnî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Reyḥânü’l-elbâb ve rîʿânü’ş-şebâb fî merâtibi’l-âdâb, Ṭayyibâtü’l-ebnâʾ ve ṭabaḳātü’l-eṭıbbâʾ, Târîḫu Mıṣr.
BİBLİYOGRAFYA
Makrîzî, el-Ḫıṭaṭ, II, 307-308.
Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, XI, 222.
Atâî, Zeyl-i Şekāik, s. 196.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1306.
Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, IV, 333-334.
Fihristü’l-Kütübḫâneti’l-Ḫidîviyye, VI, 26-27.
Osmanlı Müellifleri, III, 236.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 423.
Brockelmann, GAL, II, 478; Suppl., II, 492.
Salâh M. el-Hıyemî, Fihrisü maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’ẓ-Ẓâhiriyye: ʿUlûmü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm, Dımaşk 1401/1981, II, 397.
Ahmed Îsâ, Muʿcemü’l-eṭıbbâʾ, Beyrut 1402/1982, s. 489-490.
Şeşen, Fihrisü maḫṭûṭâti’ṭ-ṭıbbi’l-İslâmî, s. 320-321.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VII, 198.
R. Sellheim, Materialien zur Arabischen Literaturgeschichte, Stuttgart 1987, I, 203, 206; II, 112.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, Beyrut 1414/1993, III, 839.
