https://islamansiklopedisi.org.tr/kitabur-ravzateyn
Tam adı Kitâbü’r-Ravżateyn fî aḫbâri’d-devleteyn en-Nûriyye ve’ṣ-Ṣalâḥiyye olan eser, Nûreddin Mahmud Zengî ile Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin hayatı ve Haçlı seferleri üzerinde çalışma yapan tarihçilerin en çok kullandığı kaynaklardan biridir.
Aslında bir kıraat âlimi ve Şâfiî fakihi olan Ebû Şâme, esere tarihe duyduğu ilgiyi ve telif amacını açıklayan bir mukaddimeyle başlar. Birinci bölümde müellif Zengî ailesi hakkında bilgi vermiş, daha sonra Nûreddin Mahmud Zengî’nin kurduğu devleti geniş bir şekilde ele almıştır. Bu bölümde Nûreddin’in Haçlılar’la mücadelesini, Mısır’a yönelişini ve devrinin diğer olaylarını kronolojik sırayla anlatmış, Nûreddin’in ahlâkî ve siyasî meziyetlerinden bahsetmiş, devrin ünlü şairlerinin onun hakkında yazdığı şiirlere yer vermiştir. Kitabın ikinci bölümü Selâhaddîn-i Eyyûbî’ye ayrılmıştır. Burada onun Fâtımî Devleti’ne son vermesi, Haçlılar’la mücadelesi, doğruluğu, güzel ahlâkı anlatıldıktan sonra ölümünün ardından meydana gelen olaylar, özellikle oğulları ve hânedanın diğer mensupları arasındaki çekişmeler anlatılmıştır.
Ebû Şâme Kitâbü’r-Ravżateyn’de siyasî olayların yanı sıra âlimler, vezirler ve kumandanlar, savaşlarda kullanılan silâh ve teçhizat, savaş gemileri, ganimetler, savaşlara katılan askerlerin sayısı, vergiler, bu iki hükümdar döneminde yaptırılan medrese, ribât, zâviye, dârü’l-adl ve diğer kamu kurumları, çeşitli yerlere tayin edilen emîr, vali ve nâibler, bunlar hakkında çıkarılan menşurlar, ayrıca Kuzey Afrika’da meydana gelen olaylar, Selçuklu tarihi ve bilhassa Melikşah ile Vezir Nizâmülmülk hakkında da bilgi vermiştir.
Müellif eserini yazarken İbnü’l-Kalânisî, Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir, İbn Münkız, Kādî el-Fâzıl, İmâdüddin el-İsfahânî, İbn Ebû Tay, İzzeddin İbnü’l-Esîr, Bahâeddin İbn Şeddâd, İbnü’l-Adîm ve Umâre el-Yemenî gibi yirmiden fazla müellifin ve özellikle son bölümlerde İmâdüddin el-İsfahânî’nin eserlerinden, çağdaş şairlerin şiirlerinden, arşiv belgelerinden, şifahî rivayetlerden istifade etmiştir. Ayrıca İbn Ebû Tayy’ın Kenzü’l-muvaḥḥidîn fî sîreti Ṣalâḥiddîn adlı eseri gibi günümüze ulaşmayan bazı eserlerden, sultanın gönderdiği mektuplardan ve münşeat mecmualarından faydalanılması esere ayrı bir önem kazandırmıştır.
Ebu Şâme, daha sonra Kitâbü’r-Ravżateyn’i gözden geçirip ʿUyûnü’r-ravżateyn fî aḫbâri’d-devleteyn en-Nûriyye ve’ṣ-Ṣalâḥiyye adıyla ihtisar etmiş, bu muhtasara müstensih Halîl el-Alâî ed-Dımaşkī (ö. 761/1360) bazı ilâvelerde bulunmuştur. ʿUyûnü’r-ravżateyn’de 625 (1228) yılından itibaren orijinal bilgilere yer verilir, bilhassa Moğol istilâsını takip eden dönem hakkında aktarılan bilgiler çok önemlidir. Kitâbü’r-Ravżateyn ve zeylini, İbnü’d-Devâdârî, Birzâlî, Takıyyüddin İbn Kādî Şühbe, Zehebî, Kütübî, İbn Dokmak, İbn Kesîr ve İbn Tağrîberdî gibi tarihçiler kaynak olarak kullanmıştır.
Eser ilk defa Ebü’s-Suûd Abdullah tarafından iki cilt halinde neşredilmiş (Kahire 1287-1288, 1292), daha sonra P. A. C. Barbier de Meynard kitabın Haçlılar’la ilgili bölümlerini Fransızca tercümeleriyle birlikte yayımlamıştır (RHC Or., IV-V, Paris 1898-1906), E. P. Georgens de eserin bazı bölümlerini Almanca’ya çevirmiştir (Berlin 1879; Hildesheim 1975). Bu iki tercüme hatalı olduğundan ve metne sadık kalınmadığından dolayı eleştirilmiştir. Muhammed Hilmî Muhammed Ahmed (I/1-2, Kahire 1956-1962) ve İbrâhim ez-Zeybek (I-V, Beyrut 1418/1997) tarafından tahkikli olarak yayımlanan eserin muhtasarını Ahmed el-Beysûmî ʿUyûnü’r-ravżateyn (I-II, Dımaşk 1991-1992), Muhammed b. Hasan b. Akīl Mûsâ Muḫtaṣaru Kitâbi’r-Ravżateyn (Cidde 1418/1997) adıyla neşretmiştir.
Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravżateyn’e 590-665 (1194-1267) yıllarını içeren bir zeyil daha yazmıştır. Terâcîmü ricâli’l-ḳarneyn es-sâdis ve’s-sâbiʿ (eẕ-Ẕeyl ʿale’r-Ravżateyn) adıyla bilinen bu zeylin bazı bölümlerini P. A. C. Barbier de Meynard Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlamıştır (RHC Or., V, Paris 1906). Zeyil, Seyyid İzzet el-Attâr el-Hüseynî (Kahire 1366/1947; Beyrut 1974) ve Muhammed Zâhid Kevserî (Kahire 1366/1947) tarafından neşredilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravżateyn, neşredenin girişi, I/1, s. 1-57; a.e. (nşr. İbrâhim ez-Zeybek), Beyrut 1418/1997, I, neşredenin girişi, s. 5-12.
Cl. Cahen, La Syrie du nord, Paris 1940, s. 66-67, 79-89.
M. E. Bertsch, Counter-Crusade: A Study of Twelfth Century Jihad in Syria and Palestine (doktora tezi, 1950), University of Michigan, s. 67-81.
N. Elisséeff, Nūr ad-Dīn, Damas 1967, I, 51-54.
Şâkir Mustafa, et-Târîḫu’l-ʿArabî ve’l-müʾerriḫûn, Beyrut 1980, II, 267-268.
Hüseyin Âsî, el-Müʾerriḫ Ebû Şâme ve kitâbühü’r-Ravżateyn, Beyrut 1411/1991.
