https://islamansiklopedisi.org.tr/kist--olcek
Kıst (kıstıs), aslen Yunanca’ya ksestes şeklinde geçen Latince sextarius kelimesinden gelmiş olmalıdır. “Altı” anlamındaki sex kelimesinden türeyen sextarius “altıda bir” demektir (Lewis, s. 1688). Ksestes Arapça’da “adalet, denge, hak” anlamına da gelen kıst kelimesine olan fonetik ve semantik yakınlığı sebebiyle aynı şekilde telaffuz edilmiş gibi görünmektedir. Arapça’da çift kısta “bûkī” adı verilir. Kıst (ksestes) kelimesi Yeni Ahid’de “küçük kap” (Markos, 7/4), bazı hadislerde de “abdest kabı” anlamında geçmektedir (İbnü’l-Cevzî, II, 242-243).
Grek ve Roma ölçüleri özellikle İslâm eczacılığında yaygın bir şekilde kullanıldığı, müslüman bilginlerin tıp veya farmakolojiye dair eserlerinde de genellikle söz konusu birimler esas alındığı için kıstın bu milletlere ait ölçü sistemlerindeki karşılığını incelemek kaçınılmaz olmaktadır. Roma kıstı (sextarius) m$\frac{1}{6}$ congius = 2 hemina = 4 quartarius = 8 acetabulum = 12 cyathus hacmindedir (Berriman, s. 129, 130). Congius 10 rıtla tekabül ettiğine göre sextarius (10 ÷ 6 =) 1m$\frac{2}{3}$ rıtl yani 1 rıtl + 8 ukıyye veya 20 ukıyye demektir. Grek tabibi Dioskorides’e göre (m.s. I. yüzyıl) ksestes 20 ukıyye şarap ölçerdi. Romalı Grek hekimi Câlînûs’un (ö. m.s. 200) aktardığı kadarıyla 2 cotyla (veya triblium) hacmindeki sıvı ölçüsü sextarius 18 ukıyye (= 1,5 rıtl) zeytinyağı, 20 ukıyye şarap ve 27 ukıyye (= 2 rıtl + 3 ukıyye) bal alırdı (balın ağırlığı şarabınkinden m$\frac{7}{20}$, şarabın ağırlığı ise zeytinyağınınkinden m$\frac{1}{9}$ daha fazladır). 2 cotyla hacmindeki kuru hacim ölçüsü sextarius 120 drahmi ağırlık kaldırırdı. Bir başka Grek tabibi Oribasius’a göre (ö. 403) İtalya kıstı keyl itibariyle 24 ukıyye (= 2 rıtl = 2 × 317,808 = 635,616 gr.), vezin bakımından 1 rıtl + 8 ukıyye (= 1m$\frac{2}{3}$ rıtl = 529,68 gr.) şarap ve keyl itibariyle 2,5 rıtl (= 30 ukıyye) bal ölçerdi (Sauvaire, JA, VII [1886], s. 439; krş. Zehrâvî, II, 460). Epiphanius’a göre stamnos adı verilen Pontus kıstı İskenderiye’ninkinin dört katına eşittir. Birincisi 8 rıtl zeytinyağı alacak hacimde olduğuna göre ikincisi 2 rıtl kaldırır. İtalyan kıstı 22 ukıyye, “castrensis” denen Roma kıstı 2m$\frac{2}{3}$ rıtldan (1 libra = 9 uncia) biraz fazla, yani yaklaşık 24 ukıyye ve Nikomedeia (bugünkü İzmit) kıstı 20 ukıyye ölçer (Epiphanius’ Treatise, s. 13-14).
Huneyn b. İshak’a göre (ö. 260/873) 1 kıst (ksestes) = 2 kotyle = 12 kyathos hacminde olup 2 rıtl = 24 ukıyye = 204 drahmi = 612 gramma = 3672 kırat çeker (el-Muḫtaṣar, vr. 67b). Bunun metrik karşılığı ise (204 × 3,3105 =) 675,342 gramdır. Câlînûs kaynaklı bilgileri doğrulayan ve sıvı ölçüsü olarak kullanılan kıstın zeytinyağı, şarap ve bal cinsinden ölçtüğü ağırlıklar için Câlînûs’unkilerle aynı değerleri veren Grek asıllı tabip Kustâ b. Lûkā (ö. 300/912), ayrıca Antalya tıp kıstının hacminin m$\frac{1}{6}$ khous = 2 kotyle = 8 oksybaphon = 12 kyathos olduğunu ve 120 drahmi = 360 gramma = 720 obolos = 2160 kırat = 8640 arpa habbesi ölçtüğünü bildirir (Kitâb fi’l-vezn ve’l-keyl, vr. 71a-72a). Kıstın kaldırdığı zeytinyağı ve şarabın ağırlığı için verilen 18 ve 20 ukıyyelik değerleri doğrulayan müslüman hekimlerden İbn Sînâ (ö. 428/1037) ve Zehrâvî (ö. 400/1010) bal için sırasıyla 2,5 rıtl = 30 ukıyye (el-Ḳānûn fi’ṭ-ṭıb, III, 441) ve 36 ukıyye (et-Taṣrîf, II, 460), Muhammed b. Behrâm el-Kalânisî (ö. 560/1164) 1,5 veya 2,5 rıtl (Aḳrâbâzîn, s. 296) şeklinde farklı karşılıklar kaydederler. Zehrâvî ve Kalânisî 24 ukıyyelik (= 2 Roma rıtlı = 635,616 gr.) bir ıtır (attar) kıstından da bahsederler (et-Taṣrîf, II, 460; Aḳrâbâzîn, s. 292). Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Bağdâdî (ö. 610/1213) yukarıdaki Roma kıstına dair verilere ilâveten 2 kotyle hacmindeki kıstın 180 dirhem (zeytinyağı) kaldırdığını bildirir (el-Muḫtârât fi’ṭ-ṭıb, II, 336). Bunun metrik karşılığı (180 × 2,6484 = 108 × 4,414 =) 476,712 gramdır. Hacmi 2 cotyla = 6 büyük mystrum = 8 acetabulum = 12 cyathus = 24 küçük mystrum olan Roma kıstının 18 ukıyye (= 144 drahmi = 144 × 3,3105 = 476,712 gr.) zeytinyağı, 1 rıtl + 8 ukıyye = 20 ukıyye şarap ve 27 ukıyye bal aldığını bildiren Nusaybin metropoliti Eliya (ö. 1049) önceki verileri destekler (Sauvaire, JRAS, XII/1 [1880], s. 113, 114). Buna göre söz konusu kıst (476,712 × 1m$\frac{1}{9}$ =) 529,68 gr. şarap ve (529,68 × 1m$\frac{7}{20}$ =) 715,068 gr. bal ölçer.
İslâm ülkelerinde kullanılan diğer kıstlara gelince, Halife Ömer’in fetihlerden sonra diğer vergiler yanında Suriye ve el-Cezîre halkına aylık 3 kıst zeytinyağı aynî cizye vergisi yüklediğini bildiren Belâzürî (Fütûḥ, s. 131), eserinin bir başka yerinde Cezîreliler’e ikişer kıst zeytinyağı ve sirke takdir edildiğini yazar (a.g.e., s. 182). Amr b. Âs’ın Mısırlılar’a koyduğu aynî cizye vergileri arasında ikişer kıst zeytinyağı, bal ve sirke vardı (a.g.e., s. 216). Ahmed b. Muhammed es-Sâvî’ye göre bu kıst 3 rıtl zeytinyağı alırdı (Bulġatü’s-sâlik, II, 201).
Ebû Ubeyd’e göre (ö. 224/838) kıst yarım sâa eşittir (Kitâbü’l-Emvâl, s. 460). Bunu tasdik eden Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî (ö. 387/997) ayrıca Medine sâının 4 müd, Kûfe sâının 8 rıtl, müddün de 1m$\frac{1}{3}$ rıtl olduğunu bildirir (Mefâtîḥu’l-ʿulûm, s. 11). Böylece kuru gıda ölçüsü olarak kullanılan (4 ÷ 2 =) 2 müdlük kıst (2 × 1m$\frac{1}{3}$ =) 2m$\frac{2}{3}$ rıtl buğday ve (8 ÷ 2 =) 4 rıtl su kaldırır. Zehrâvî biri büyük olup kaldırdığı ağırlık bakımından 4 Bağdat rıtlına, diğeri küçük ve 2 rıtla eşdeğer iki kıstın varlığını bildirirken (et-Taṣrîf, II, 460) Ebû Bekir es-Sûlî (ö. 335/946) ve Kûhîn el-Attâr da (ö. 658/1260) 4 rıtllık bir kısta işaret etmektedir (Edebü’l-küttâb, s. 217; Minhâcü’d-dükkân, s. 146). Yarım sâ‘lık kıst Tunus’ta pek yaygın olmasa da XX. yüzyıla kadar kullanılagelmiştir (Ferve, sy. 7-8 [1993], s. 252).
İbn Abdürabbih (ö. 328/940) İbrâhim kıstının 1,5 büyük rıtl zeytinyağı çektiğini kaydeder (el-ʿİḳdü’l-ferîd, VI, 264). Muhammed b. Ahmed el-Ezherî (ö. 370/980) kıstın kaldırdığı ağırlığın 481 dirhem olduğunu bildirir (Tehẕîbü’l-luġa, “ḳsṭ” md.).
Kalânisî 18 ukıyyelik bir Mısır kıstından bahsederken (Aḳrâbâzîn, s. 292, 296), Mahzûmî (ö. 585/1189) İskenderiye yağ matarının hacminin 4m$\frac{1}{3}$ kısta eşit olduğunu, kıstın da 5m$\frac{1}{3}$ Cerevî rıtl zeytinyağı aldığını bildirir (el-Münteḳā, s. 29). Cerevî rıtl 312 dirhemdir. İbn Fazlullah el-Ömerî’nin (ö. 749/1349) verdiği (Mesâlik, s. 80-81) 1 dirhem = 18 harrûbe ve 1 miskal = 24 harrûbe şeklindeki eşitlikler esas alınırsa söz konusu dirhemle (4,25 × 64 ÷ 96 =) 2,833 gramlık dirhemin kastedildiği düşünülebilir. Böylece bu kıstın ölçtüğü ağırlık (5m$\frac{1}{3}$ × 312 × 2,833 =) 4,71466 kg. olarak bulunur (4,414 × 18 ÷ 24 = 3,3105 gramlık drahminin kastedildiği ihtimalinden hareketle de 5,508672 kilogramlık sonuca ulaşılabilir). İbnü’l-Uhuvve (ö. 729/1329), zeytin ve susam yağı ölçümünde kullanılan Mısır kıstının 8 Mısır rıtlı ağırlık kaldırdığını bildirir (Meʿâlimü’l-ḳurbe, s. 228). Bunun Epiphanius’un değindiği Pontus kıstı olması muhtemeldir.
Eliya’nın verdiği bilgiler ve M. Henry Sauvaire’nin açıklamalarından anlaşıldığı üzere özellikle Irak’ta kullanılan ve biri büyük (= 6 Bağdat rıtlı = 771m$\frac{3}{7}$ veya 780 dirhem), diğeri küçük (= 3 Bağdat rıtlı = 385m$\frac{5}{7}$ veya 390 dirhem) iki İslâm kıstı vardı. 2 küçük kıst (= 4,5 ksestes) hacmindeki büyük kıst 81 ukıyye = 648 drahmi (= 2,145204 kg.) zeytinyağı, 90 ukıyye (= 720 drahmi = 2,38356 kg.) şarap, 121,5 ukıyye (= 972 drahmi = 3,217806 kg.) bal alırdı (Sauvaire, JRAS, XII/1 [1880], s. 113). Walther Hinz büyük ve küçük kıstın hacmini sırasıyla 2,4336 ve 1,2158 litre olarak hesaplamaktadır (Islamische Masse, s. 50). Eliya’nın şarap kıstı Kûhîn el-Attâr’ın 7,5 rıtllık yani 90 ukıyyelik kıstıyla uyuşmaktadır (Minhâcü’d-dükkân, s. 145).
1 kıst = m$\frac{1}{2}$ sâ‘ = 2 müd = m$\frac{1}{3}$ mekkûk = m$\frac{1}{6}$ farak = m$\frac{1}{12}$ [küçük] veybe = m$\frac{1}{24}$ kafîz = m$\frac{1}{48}$ irdeb = m$\frac{1}{192}$ cerîb = 1,377 litre eşitliğini veren Ali Paşa Mübârek’e göre Yunanlı tarihçi Ksenofon’un sözünü ettiği (Anabasis, s. 30) hububat gibi kuru maddelerin ölçümünde kullanılan ve iki Attike (Yunanistan) şinikine denk olan Bâbil kafîzi ile kıst ve keylece aynı şeydir. Ayrıca m$\frac{1}{5}$ faraklık Emevî kıstının da 1,625 litreye tekabül ettiğini ileri sürmektedir (el-Mîzân, s. 84-85, 86, 87, 88; krş. M. Necmeddin el-Kürdî, s. 183, 230; Rogers, JRAS, X/1 [1877], s. 99-100). Kıstın hacminin m$\frac{2}{3}$ kadeh yani 1,37 litreye denk geldiğini savunan Reyyis de ona katılmaktadır (el-Ḫarâc, s. 320). Eliyahu Ashtor ise Mısır’da metrik karşılıkları 476 gr. (zeytinyağı için), 1,07 kg. ve 2,14 kg. olan üç tür kıstın kullanıldığını bildirmekte ve Makrîzî’nin işaret ettiği 2 müdlük yani yarım sâ‘lık kıstın 2,106 litre (1,93 kg.) zeytinyağı ölçtüğünü hesaplamaktadır (Ashtor, EI2 [İng.], VI, 119; krş. Hinz, s. 50).
K. J. Basmacıyan’ın verdiği bilgilere göre Ermeniler arasında kullanılan bal kıstı 956,366, attar kıstı 765,0933, şarap kıstı 688,584 ve zeytinyağı kıstı 635,616 gram kaldırırdı (JA, CCXII [1928], s. 146-147).
BİBLİYOGRAFYA
Tehẕîbü’l-luġa, “ḳsṭ” md.
Tâcü’l-ʿarûs, “ḳsṭ” md.
C. T. Lewis, A Latin Dictionary, Oxford 1993, s. 1688.
Ksenophon, Anabasis: Onbinlerin Dönüşü (trc. Tanju Gökçöl), İstanbul 1998, s. 30.
Epiphanius, Epiphanius’ Treatise on Weights and Measures: The Syriac Version (ed. J. E. Dean), Chicago 1935, s. 13-14, 54-55, 65-66.
Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Kitâbü’l-Emvâl (nşr. Muhammed İmâre), Beyrut 1409/1989, s. 460.
Huneyn b. İshak, el-Muḫtaṣar fi’l-evzân ve’l-ekyâl, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3711/4, vr. 67b.
Belâzürî, Fütûḥ (Rıdvân), s. 131, 182, 216.
Kustâ b. Lûkā, Kitâb fi’l-vezn ve’l-keyl, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3711/5, vr. 71a-72a.
İbn Abdürabbih, el-ʿİḳdü’l-ferîd, VI, 264.
Sûlî, Edebü’l-küttâb, s. 217.
Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî, Mefâtîḥu’l-ʿulûm, Kahire 1342/1923, s. 11.
Zehrâvî, et-Taṣrîf li-men ʿaceze ʿani’t-teʾlîf (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1406/1986, II, 460.
İbn Sînâ, el-Ḳānûn fi’ṭ-ṭıb, Bulak 1294 → Beyrut, ts. (Dârü’l-fikr), III, 441.
Muhammed b. Behrâm el-Kalânisî, Aḳrâbâzînü’l-Ḳalânisî (nşr. Muhammed Züheyr el-Bâbâ), Halep 1403/1983, s. 292, 296.
Mahzûmî, el-Münteḳā min Kitâbi’l-Minhâc fî ʿilmi ḫarâci Mıṣr (nşr. Cl. Cahen), Kahire 1986, s. 29.
İbnü’l-Cevzî, Ġarîbü’l-ḥadîs̱ (nşr. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî), Beyrut 1985, II, 242-243.
Mühezzebüddin Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Bağdâdî, el-Muḫtârât fi’ṭ-ṭıb (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1417/1996, II, 336.
Kûhîn el-Attâr, Minhâcü’d-dükkân (nşr. Hasan Zagle), Frankfurt 1417/1997, s. 145, 146.
İbnü’l-Kuf, el-ʿUmde fi’l-cirâḥa (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1417/1997, II, 235.
İbnü’l-Uhuvve, Meʿâlimü’l-ḳurbe fî aḥkâmi’l-ḥisbe (nşr. R. Levy), London 1938, s. 228.
İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik (Krawulsky), s. 80-81.
Ali Paşa Mübârek, el-Mîzân fi’l-aḳyise ve’l-mekâyîl ve’l-evzân, Kahire 1309, s. 84-85, 86, 87, 88.
A. E. Berriman, Historical Metrology, London-New York 1953, s. 127, 129, 130.
W. Hinz, Islamische Masse und Gewichte, Leiden 1955, s. 50.
M. Ziyâeddin er-Reyyis, el-Ḫarâc ve’n-nüẓumü’l-mâliyye li’d-devleti’l-İslâmiyye, Kahire 1977, s. 320.
M. Necmeddin el-Kürdî, el-Meḳādîrü’ş-şerʿiyye ve’l-aḥkâmü’l-fıḳhiyyetü’l-müteʿalliḳa bihâ, [baskı yeri yok] 1404/1984 (Matbaatü’s-saâde), s. 162-163, 183, 230.
Ahmed b. Muhammed es-Sâvî, Bulġatü’s-sâlik li-Aḳrebi’l-mesâlik (nşr. M. Abdüsselâm Şâhin), Beyrut 1415/1995, II, 201.
E. T. Rogers, “Unpublished Glass Weights and Measures”, JRAS, X/1 (1877), s. 99-102.
Henri M. Sauvaire, “A Treatise on Weights and Measures, by Eliyá, Archbishop of Niśíbín”, a.e., XII/1 (1880), s. 113, 114.
a.mlf., “Matériaux pour servir à l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, JA, VII (1886), s. 439-444.
K. J. Basmadjian, “Poids et mesures chez les anciens arméniens”, a.e., CCXII (1928), s. 146-147.
Mahmûd Ferve, “el-Meḳāyîs ve’l-mevâzîn ve’l-mekâyîl fî Tûnis ḫilâle’l-ḳarneyni’s̱-s̱âmin ve’t-tâsiʿ ʿaşer”, el-Mecelletü’t-târîḫiyyetü’l-ʿArabiyye li’d-dirâsâti’l-ʿOs̱mâniyye, sy. 7-8, Zağvân 1993, s. 252.
E. Ashtor, “Makāyil”, EI2 (İng.), VI, 119.
