KETTÂNÎ, Ahmed b. Ca‘fer

Zilkade 1291’de (Aralık 1874) Fas’ta doğdu. Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde doğum tarihini 1293 olarak kaydeder (Sellü’n-niṣâl, s. 23; Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî, I, 99). Yetiştirdiği ilim adamlarıyla ünlü bir aileye mensuptur. Başta babası ve er-Risâletü’l-müsteṭrafe müellifi ağabeyi Muhammed b. Ca‘fer olmak üzere Abdüsselâm b. Muhammed el-Hevvârî, Muhammed b. Tihâmî el-Vezzânî, İbnü’l-Hayyât ez-Zükkârî gibi âlimlerden ders aldı. Hocalarından Muhammed Abdülhay ve bunun ağabeyi olan, Kettâniyye tarikatının kurucusu Muhammed b. Abdülkebîr halası Fazîlet bint İdrîs el-Kettâniyye’nin oğullarıdır. Genç yaşta Fas’taki Karaviyyîn Camii’nde ders vermeye başladı, Bû Ukde Camii’nde imamlık ve vâizlik yaptı, 1919’da Karaviyyîn âlimleri arasında birinci dereceye yükseldi. 1905’te çıktığı hac seyahati sırasında Haremeyn’de karşılaştığı Muhammed b. Reşîd el-Megārî, Hüseyin b. Muhammed el-Habeşî el-Bâ Alevî, Abdülcelîl b. Abdüsselâm Berrâde el-Medenî, Ahmed b. İsmâil el-Berzencî, Fâlih b. Muhammed ez-Zâhirî el-Medenî gibi âlimlerle ilmî müzakerelerde bulundu ve onlardan icâzet aldı, kendisi de onlara icâzet verdi. Talebeleri arasında oğlu Muhammed İbrâhim, küçük kardeşi Abdülazîz, ağabeyi Muhammed b. Ca‘fer’in oğlu ve Abdülfettâh Ebû Gudde’nin hocalarından Muhammed Mekkî, halası Betûl bint İdrîs’in oğlu Muhammed Tâhir b. Hasan gibi isimler anılır. 1912’de Fas Fransa’nın himayesi altına girince Medine’ye göç etmek istedi ve orada bir ev almak için kitaplarının çoğunu sattı. Ancak I. Dünya Savaşı çıkınca beklemek zorunda kaldı. Daha sonra Osmanlı Devleti parçalanarak Arap ülkelerinin çoğu Batılı devletlerin işgaline uğrayıp Hicaz’da karışıklıklar çıkınca biraz daha bekledi; ancak Medine’ye göç edemeden 22 Ocak 1922 tarihinde Fas’ta vefat etti ve Bâbülfütûh dışındaki Makberetü’l-kubâb’da Sîdî Derrâs el-Fâsî’nin türbesi içinde defnedildi.

Kettânî ıslah yanlısı bir âlim olup sömürgeciliğe karşı mücadelesiyle tanınmıştır. Evine Fransız bayrağı asmayı kabul etmemiş, Fransızlar’a karşı silâhlı çatışmaya varıncaya kadar her türlü mücadeleden geri durmamıştır. Mağrib (Fas) bağımsızlık hareketi ilk nüvesini onun evinde oluşturmuş, oğlu Muhammed İbrâhim ile arkadaşları burada ülkenin özgürlük ve bağımsızlığı için yemin ederek mücadeleye başlamıştır. 1908’de Fas Kralı Mevlây Abdülazîz el-Alevî’nin hal‘edilip kardeşi Mevlây Abdülhafîz el-Alevî’ye biat edilmesiyle ilgili Fas ulemâsının verdiği fetvanın altında onun da imzası vardır (Ahmed el-Miknâsî, s. 136). Oğlu Muhammed İbrâhim kendisi hakkında Vâlidî kemâ ʿaraftühû adıyla bir eser yazmıştır.

Eserleri. Kettânî’nin çeşitli alanlarda telif ettiği küçüklü büyüklü 100 kadar eseri oğlu Muhammed İbrâhim’in özel kütüphanesinde korunmuş olup ondan da mirasçılarına intikal etmiştir.

1. Tenbîhü’l-evvâh fîmâ lî mine’t-taʿalluḳ (tevessül) bi-ekremi ḫalḳi’llâh. Müellifin Resûl-i Ekrem’in methine dair kırk dört kasideyi (1717 beyit) ihtiva eden divanı, 165 beyit tutan diğer bazı şiirleri de eklenerek Muhammed Hamza b. Ali b. Muhammed Müntasır-Billâh el-Kettânî tarafından neşredilmiştir (Beyrut 2006).

2. es-Sırrü’l-maṣûn fî enne’llāhe eṭlaʿa nebiyyehû ʿalâ mâ kâne ve yekûn. Bir mukaddime, beş bölüm (maksad) ve bir hâtimeden meydana gelen eserde hâdis ve kadim ilim arasındaki fark, Cenâb-ı Hakk’ın sadece resulüne verdiği ilim ve kavrayış gibi konular üzerinde durulmuştur.

3. el-Baḥrü’z-zâḫir fî esmâʾi seyyidi’l-evâʾil ve’l-evâḫir. Kitapta Hz. Peygamber’in isimleri hakkında eser yazan âlimlerle eserlerinden söz edildikten sonra onun en meşhur isimleri Kur’an ve hadislerdeki dayanakları ile zikredilmiş, ardından alfabetik sırayla diğer isimleri kaydedilmiş ve yaklaşık 5000 isme ulaşılmıştır.

4. Tenbîhü’l-ḳalbi’llâhî ʿani’t-tenâci’l-ilâhî. Yirmi iki babdan oluşan eser ibadet, zikir, takvâ ve bunların hakikatine dairdir.

5. Keşfü’l-aġlâḳ ʿan ḥikemi’l-ʿÂrif el-Ḥarrâḳ. Derkāviyye tarikatının kurucusu Ebû Hâmid Arabî ed-Derkāvî’nin talebesi Faslı âlim Muhammed b. Muhammed el-Harrâk el-Hasenî’nin İsmidü’l-ḳalem fî aḥdâḳi’l-ḥikem (el-Ḥikemü’l-Ḥarrâḳıyye) adlı eserinin şerhidir.

6. Menâhilü’l-iḫtiṣâṣ bi-şerḥi Naẓmi kelimeti’l-iḫlâṣ. Yûsuf b. Abdullah er-Rîfî el-Veryâglî’nin kelime-i tevhidin i‘rab ve tefsirine dair ed-Dürretü’l-laṭîfe fî żabṭi’l-kelimeti’ş-şerîfe adlı 113 beyitlik manzumesinin şerhidir.

7. Müznü süḥubi’l-ḫayrâti’l-hâṭilâti’d-diyem fî ibrâzi muḫadderâti ʿarâʾisi’l-Ḥikem. İbn Atâullah el-İskenderî’nin eserinin şerhidir.

8. Ṭırâzü’ẕ-ẕehebi’l-merḳūm ʿalâ Sirâci ṭâlibi’l-ʿulûm. Arabî b. Abdullah el-Mesârî’nin İslâm’da eğitim ve öğretim âdâbına dair eserinin şerhidir.

9. el-Hemziyyetü’l-behiyye fî mehdi ḫayri’l-beriyye. 1500 beyitlik bir eserdir.

10. el-Vetriyyât fi’l-emdâḥi’n-nebeviyyât. 461 beyitten oluşan yirmi dokuz kasideyi ihtiva eder.

11. ʿUnvânü’ş-şerefi’l-esmâʾ fi’l-imâmeti’l-ʿuẓmâ. Devlet başkanlığıyla ilgili fıkhî hükümlere dair olup bir mukaddime, beş bölüm (matlab) ve bir hâtimeden ibarettir.

Müellifin diğer eserlerinden bazıları da şunlardır: el-Menhecü’l-melîḥ fî şerḥi (ḥalli) maḳfeli’ṣ-Ṣaḥîḥ (Buhârî’nin eserinin ancak iki cildi yazılabilmiş şerhidir), İtḥâfü’l-ḳārî ʿinde ḫatmi’l-Buḫârî, Fihristü’ş-şüyûḫ, Müntehe’l-münâ ve’s-sûl fî şemâʾili’r-resûl, Aʿẕebü (Aʿdelü)’l-menâhil ʿale’ş-Şemâʾil, el-Menhelü’l-fesîḥ ʿalâ Bürdeti’l-medîḥ (iki ciltlik hacimli bir şerhtir), el-Füyûżâtü’l-ilâhiyye ʿale’l-Hemziyyeti’l-Bûṣîriyye, Mineḥu’l-meliki’l-ḳayyûm ʿalâ Muḳaddimeti İbn Âcurrûm, Eshelü (Eslekü)’l-mesâlik ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik, el-Mineḥu’l-feyżiyye ʿale’ṣ-Ṣalâti’l-Meşîşiyye, İzâletü’l-ʿiḳāl ʿan elfâẓi Cevhereti’l-kemâl, ʿUnvânü’ş-şerefi’l-ʿâlî ʿalâ ʿaḳīdeti’l-Hilâlî, el-Fevâʾidü’l-ġarrâ ʿalâ şerḥi’ṣ-Ṣuġrâ, el-Fetḥu’r-rabbânî ʿalâ (fî şerḥi) tevḥîdi Risâleti İbn Ebî Zeyd el-Ḳayrevânî, Encümü’l-ihtidâʾi’s-seyyâre ʿalâ Şerḥi’l-Mürşid li’ş-Şeyḫ Meyyâre (dört cilttir) (eserlerinin bir listesi için bk. Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Sellü’n-niṣâl, s. 23-24; bunlardan bir kısmının tanıtımı için bk. M. İbrâhim b. Ahmed el-Kettânî, bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 49-50 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.