KERMELÎ, Anistâs Mârî

5 Ağustos 1866’da Bağdat’ta doğdu. Babası Mîhâîl Lübnanlı, annesi Meryem Bağdatlıdır. Esas adı Butrus b. Cebrâîl Yûsuf Avvâd olup aslı Lübnan’daki Bekfiyye Bahru Sâf’ındandır. Ailesi Lübnan’daki Katolik Kermelit tarikatına mensup olduğu için Kermelî nisbesini almıştır. Kermelî ilk öğrenimini Bağdat’ta Kermelîler’in papaz okulunda, orta öğrenimini İttifâk Katolik Lisesi’nde gördü. Buradan 1882’de mezun olunca aynı okula özel yeteneği sebebiyle daha on altı yaşında iken Arapça öğretmeni olarak tayin edildi. 1886’da Beyrut’a giderek Yesûîler (Cizvit) Papaz Fakültesi’nde öğrenimine devam etti. Burada da bir süre Arap dili ve edebiyatı öğretim üyesi olarak çalıştı. Ardından Belçika’nın Chèvremont şehrindeki Kermelîler’in manastırında bulundu ve manastırda rahip oldu (1888). Bir süre Fransa’nın Montpellier şehrinde ilâhiyat ve felsefe tahsili yaptıktan sonra 1894’te papaz olarak Anistâs Mârî (Anastase Marie) adını aldı. Aynı yıl Endülüs’e gidip İspanyolca öğrendi ve Bağdat’a dönünce Kermelîler’in ruhban okulunun başına getirildi. Burada Arapça ve Fransızca dersleri verdi. Bu arada Mısır, Suriye ve Irak’ta çeşitli dergilerde takma adla birçok makale yazdı. Latince ve Yunanca’yı tahsil yıllarında öğrenen Kermelî bir taraftan da Ârâmî, İbrânî dilleriyle Türkçe, Farsça, Habeşçe ve Sâbiîce’yi inceledi. 1911 yılında Luġatü’l-ʿArab adlı bir dergi çıkardı. I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı hükümeti tarafından Bağdat’tan Kayseri’ye sürgüne gönderilince derginin yayımına ara vermek zorunda kaldı. Bir yıl on ay sonra Bağdat’a dönmesine izin verildi. İlk sayısı Temmuz 1917’de çıkan ve İngiliz işgal hükümetince neşredilen el-ʿArab gazetesinin yazı işleri müdürlüğüne getirildi. Aynı yıl Dârü’s-selâm adlı haftalık bir dergi çıkarmaya başladı. Ertesi yıl Bağdat Maarif Meclisi üyeliğine tayin edildi. Tarihe ve edebiyata dair yazılarla önemli siyasî haberlerin yer aldığı Dârü’s-selâm’ı 1922’ye kadar devam ettirdi. 1927’de Luġatü’l-ʿArab dergisini yeniden çıkardı. Derginin bu dönemi 1931’e kadar sürdü. Kermelî Dımaşk Arap İlimler Akademisi, Kahire I. Fuâd Arap Dil Akademisi ve Alman Şarkiyatçılar Akademisi üyeliklerinde bulundu. Yaklaşık 15.000 ciltlik kütüphanesini Bağdat’taki Kermelîler Ruhban Okulu’na bağışladı. 7 Ocak 1947’de Bağdat’ta öldü.

Dil, edebiyat, tarih alanında ve sosyal konularda kendini kabul ettirmiş, itibarlı bir âlim olan Kermelî Irak’a gelen Arap ilim adamları ve şarkiyatçıların ziyaret ettiği önemli kişilerden biriydi. Çalışmaları Fransa ve İngiltere hükümetlerince birer madalya ile ödüllendirilmiş, Irak’ta Melik I. Faysal ve Melik Gāzî ile dost olmuş, onların destek ve himayelerini görmüştür. Kermelî hayatını Arap dili ve edebiyatıyla diğer ilmî konulara vakfetmiş, fasih Arapça’dan uzaklaşarak halk lehçelerini kullananlara şiddetle karşı çıkmış, birçok yazar ve ilim adamıyla tartışma ve polemiklere girmiştir. Bu arada Iraklı Mahmûd Şükrî el-Âlûsî ile Mısırlı Ahmed Zekî Paşa ve Ahmed Teymur Paşa gibi ilim adamlarına yazdığı mektuplarla dostluklar kurmuştur.

Elliden fazla dergide değişik isim ve mahlaslarla (meselâ Satsanâ, Emkah, Kelde, Fihr el-Câbirî, İbnü’l-Hadrâ, Müstehil, Müntehil, Mübtedî ...) 1000’i aşkın makale ile birçok eser yazan ve çeşitli kitapları neşre hazırlayan Kermelî’nin başlıca çalışmaları şunlardır: A) Telif. Les Racusiens, Cypriens, Maronites ou Monothélites (Wien 1907); Nuḫbe min küttâbi’l-ʿurûc fî dereci’l-kemâl ve’l-ḫurûc min dereki’ḍ-ḍalâl (Beyrut 1908); Le culte rendu par les musulmans aux sandales de Mahomet (Wien 1910); el-Fevz bi’l-murâd fî târîḫi Baġdâd (Bağdad 1911); Kitâbü’t-Teʿabbüd li-Yesûʿ eṭ-ṭıfl (Bağdad 1911); La découverte récent des deux livres sacrés des Yezîdis (Wien 1911); Ḫulâṣatü târîḫi’l-ʿIrâḳ (Basra 1919); Tercemetü ḥayâti’l-Eb Mâriye Yûsuf (Bağdad 1929); Aġlâṭü’l-luġaviyyîn el-aḳdemîn (Bağdad 1932); Ḫavâṭırü’l-uḫt Mâri Yesûʿ el-Maṣlûb (Bağdad 1936); Risâle fi’l-kitâbeti’l-ʿArabiyyeti’l-münaḳḳaḥa (Bağdad 1936); el-Kelimü’l-aḫîre (Beyrut 1936); Nüşûʾü’l-luġati’l-ʿArabiyye (Kahire 1938); Resâʾil fi’n-nuḳūdi’l-ʿArabiyye ve’l-İslâmiyye ve ʿilmü’n-nümmiyyât (Kahire 1939); Mürşidü’r-ruhbâni’s̱-s̱âlis̱iyyîn (ts.); Riḥletü Baġdâdiyyîn ile’l-Yemen (ts.).

B) Neşirleri. Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-ʿAyn (kısmen neşir, Bağdad 1914); Hemdânî, Kitâbü’l-İklîl (VIII. cilt, Bağdad 1931); Abdülkādir el-Hatîbî, Teẕkiretü’ş-şuʿarâʾ ev şuʿarâʾi Baġdâd (Bağdad 1936); İbnü’l-Ekfânî, Nüḫabü’ẕ-ẕeḫâʾir fî aḥvâli’l-cevâhir (Kahire 1939); Hüseyin b. Ahmed el-Kureşî, Bulûġu’l-merâm fî şerḥi miski’l-ḫitâm fî men tevellâ mülke’l-Yemen min melik ve imâm (Kahire 1939); İbnü’s-Sâî, el-Câmiʿu’l-muḫtaṣar fî ʿunvâni’t-târîḫ ve ʿuyûni’s-siyer (IX. cilt).

Kermelî’nin neşredilmemiş bazı eserleri de şunlardır: Taṣḥîḥu aġlâṭı Lisâni’l-ʿArab, Taṣḥîḥu Ṭâcü’l-ʿarûs, el-Elfâẓü’l-Lâtîniyye fi’l-luġati’l-ʿArabiyye, el-Elfâẓü’l-ʿArabiyye fi’l-luġati’l-Fıransiyye, Târîḫu’l-melâbis ve keyfiyyetü teṭavvürihâ ʿinde’l-ʿArab (diğer eserleri için bk. Yûsuf Es‘ad Dâgır, s. 644-646).

Kermelî hakkında yazılan birçok makalenin yanı sıra Corcis Avvâd (Bağdad 1966), Âmir Reşîd es-Sâmerrâî (Bağdad 1970) ve İbrâhim es-Sâmerrâî (Kahire 1996) gibi araştırmacılar el-Eb Anistâs Mârî el-Kermelî adıyla müstakil çalışmalar yapmışlardır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 293 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.