https://islamansiklopedisi.org.tr/kemaleddin-i-harizmi
Aslen Mâverâünnehirli olup daha çok Hârizm’de oturduğu için Hârizmî nisbesiyle tanınmıştır. Bazı kaynaklarda Necmeddîn-i Kübrâ’nın soyundan geldiği, bu sebeple Kübrâvî nisbesini aldığı kaydedilmektedir (Ali Şîr Nevâî, s. 10). Küçük yaşta Mâverâünnehir’in ünlü şeyhlerinden Ebü’l-Vefâ-yi Hârizmî’ye intisap eden Kemâleddin ondan Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Mes̱nevî’sini okudu. Bir şiirinden dolayı Hanefî fakihleri tarafından tekfir edilerek Şâhruh’a şikâyet edildi. Şâhruh’un fermanıyla Herat’a getirilen Kemâleddin, kendisini tekfir edenlerle yaptığı tartışmadaki savunması üzerine Hârizm’e dönmesine izin verildi. Özbekler’in 836 (1433) veya 840’ta (1436) Hârizm’deki ayaklanmaları sırasında öldürüldü ve şeyhi Ebü’l-Vefâ-yi Hârizmî’nin kabri yanına gömüldü.
Eserleri. 1. Yenbûʿu’l-esrâr fî neṣâyiḥi’l-ebrâr. Ahlâkî konuları içeren eserin mukaddimesinde müellif dönemin hükümdarından da faydalandığını kaydeder. Bu hükümdarın huzurunda ilmî tartışmaya giriştiği Şâhruh olması mümkündür. Eserin bir nüshası Tahran’da Meclis-i Şûrâ-yı Millî Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 591).
2. Cevâhirü’l-esrâr ve zevâhirü’l-envâr. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Mes̱nevî’sinin ilk üç cildinin şerhi olup on bölümlük bir önsözle başlar. Birinci bölümde Hz. Ali ile Necmeddîn-i Kübrâ’ya kadar otuz bir sûfînin hal tercümesi ve Mevlânâ’nın tarikat şeceresi hakkında bilgi verilmiş, ikinci bölümde bazı tasavvuf terimleri açıklanmış, diğer bölümlerde tasavvufla ilgili konular üzerinde durulmuştur. Kemâleddin eseri şerhederken bazan secili ifadelere yer vermekle birlikte genellikle sade bir dil kullanmıştır. Eser taş basması olarak üç cilt halinde Leknev’de basılmış (1312/1894), ayrıca Cevâd Şerîat tarafından yayımlanmıştır (İsfahan 1361 hş.).
3. Keşfü’l-hüdâ. Bûsîrî’nin Kaṣîdetü’l-bürde’sinin Hârizm Türkçesi ile yapılmış şerhi olup bilinen tek nüshası Berlin’deki Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz’de (nr. 1688) bulunmaktadır (Götz, s. 531). Özbek Ebü’l-Hayr’a ithaf edilen eser üzerinde Devin A. Deweese neşir, tercüme ve tarihsel bir girişle Indiana Üniversitesi’nde tez çalışması yapmıştır.
4. Künûzü’l-ḥaḳāʾiḳ fî rumûzi’d-deḳāʾiḳ. Kemâleddin’in müridlerinin isteği üzerine yazdığı tasavvufa dair bu manzum eser Keşfü’ẓ-ẓunûn’da (II, 1805-1806) mensur olarak gösterilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Ali Şîr Nevâî, Mecâlisü’n-nefâis (nşr. Suyima Ganiyeva), Taşkent 1961, s. 9-10.
Hândmîr, Ḥabîbü’s-siyer (nşr. M. Debîrsiyâkī), Tahran 1362 hş., IV, 9.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1805-1806.
Browne, LHP, III, 444-445.
Yûsuf İ‘tisâmî, Fihrist-i Kitâbḫâne-i Meclis-i Şûrâ-yı Millî, Tahran 1311, II, 348.
Safâ, Edebiyyât, IV, 491-493.
a.mlf., Gencîne-i Süḫan, Tahran 1362, V, 206-216.
M. Götz, Türkische Handschriften, Wiesbaden 1979, s. 531.
Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa, Beyrut 1403/1983, V, 261.
Abdülhüseyin Zerrînkûb, Dünbâle-i Cüstücû der Taṣavvuf-i Îrân, Tahran 1369 hş., s. 187.
