KELBÎ, Hişâm b. Muhammed

Muhtemelen 120 (738) yılında Kûfe’de doğdu. Nisbesi mensup olduğu Kelb kabilesinden gelir; İbnü’l-Kelbî ve İbnü’s-Sâib diye de anılır. İlk bilgilerini Kûfe’de hadisçi, nesep âlimi ve müfessir olan babası Muhammed b. Sâib ile diğer bazı âlimlerden aldıktan sonra Bağdat’a gitti ve orada yetişti. Geniş bilgisi sayesinde Abbâsî Halifesi Mehdî-Billâh’ın yanında büyük bir itibar ve servete ulaştı. 204’te (819) veya 206’da (821) Kûfe’de vefat etti. Arkasında 150’den fazla eser bırakmış (Yâkūt, XIX, 288-292; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 178-179), ancak bunların çoğu günümüze ulaşmamıştır. İbn Sa‘d, Muhammed b. Habîb, Câhiz, Belâzürî, Muhammed b. Cerîr et-Taberî, İbn Düreyd, Ali b. Hüseyin el-Mes‘ûdî, Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, Yâkūt el-Hamevî, Abdülkādir el-Bağdâdî, Halîfe b. Hayyât ve Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm gibi tanınmış âlimler ondan faydalanmış ve iktibasta bulunmuşlardır.

Eserleri. 1. Kitâbü’l-Eṣnâm (Kitâbü Tenkîsi’l-eṣnâm). Câhiliye devri putları hakkında yegâne kaynak olan ve ilk neşri Ahmed Zekî Paşa tarafından gerçekleştirilen (Kahire 1914, 1924, 1946, 1965) eserin metnini geniş notlarla Rosa Klinke-Rosenberger Das Götzenbuch des Ibn al-Kalbī adıyla Almanca’ya tercüme etmiş (Leipzig 1941), bu tercüme yine asıl metinle birlikte Beyza Düşüngen tarafından Putlar Kitabı adı altında Türkçe’ye kazandırılmıştır (Ankara 1969). Kitap diğer bazı dillere de çevrilmiş ve hakkında birçok araştırma yapılmıştır.

2. Cemheretü’n-neseb. Araplar’ın soy kütüğüne dair en eski çalışma olup bütün ensâb, tarih ve tabakat âlimlerinin dayandığı ana kaynaktır. Günümüze sadece eksik bir nüshası ulaşan eseri Werner Caskel – Gert Strenziok Ğamharat an-nasab: Das genealogische Werk des Hišām Ibn Muḥammad al-Kalbī adıyla iki cilt halinde yayımlamıştır (Leiden 1966). Abdüssettâr Ahmed Ferrâc ile (I, Küveyt 1403/1983) Mahmûd Firdevs el-Azm (I-III, Dımaşk 1983-1986) ve Nâcî Hasan (Beyrut 1407/1986) tarafından tekrar yayımlanan eserin biri Yâkūt el-Hamevî’ye ait olmak üzere (el-Muḳteḍab min Kitâbi Cemhereti’n-neseb [nşr. Nâcî Hasan], Beyrut 1987) iki muhtasarı bulunmaktadır.

3. Ensâbü’l-ḫayl fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm ve aḫbârühâ (Nesebü fuḥûli’l-ḫayl fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm). Özellikle Câhiliye devrindeki ünlü atlar hakkında bilgiler ve onlar için söylenmiş şiirler içeren tarihî-edebî bir kitaptır. Türünün ilk ürünü olması bakımından dikkat çeken eser, Carl Heinrich Becker tarafından istinsah edilerek tanıtıldıktan sonra (“Die Ibn el-Kelbi-Handschriften im Escorial”, ZDMG, LVI [1902], s. 796-799) Giorgio Levi Della Vida tarafından Kitâbü Nesebi’l-ḫayl fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm ve aḫbârühâ (= Les livres des chevaux) adı altında Ebû Abdullah İbnü’l-A‘râbî’nin Esmâʾü ḫayli’l-ʿArab ve fürsânihâ’sıyla birlikte neşredilmiştir (Leiden 1928). Eserin ayrıca biri Ahmed Zekî Paşa’nın hazırladığı ve ölümünden sonra basılan (Kahire 1946, 1384/1965), diğeri yine İbnü’l-A‘râbî’nin kitabıyla birlikte Nûrî Hammûdî el-Kaysî ve Hâtim Sâlih ed-Dâmin’in gerçekleştirdiği (Beyrut 1407/1987) iki neşri daha bulunmaktadır.

4. Mes̱âlibü’l-ʿArab (Kitâbü’l-Mes̱âlib). Araplar’ın kusurlarından bahseden bir eser olup Kahire (Dârü’l-kütüb, Edeb, nr. 9602) ve Bağdat’ta (el-Methafü’l-Irâkī, nr. 1465) birer nüshası vardır.

5. Aḫbârü Bekr ve Taġlib. Bağdat’ta (el-Methafü’l-Irâkī, nr. 12) bir yazma nüshası mevcuttur.

6. Nesebü Meʿad ve’l-Yemeni’l-kebîr. Nâcî Hasan (I-II, Beyrut 1408/1988) ve M. Mahmûd Firdevs el-Azm (I-III, Dımaşk 1988) tarafından yayımlanan eser genellikle Cemhere’nin devamı olarak düşünülür.

7. Ḳaṣîdetü’n-neẕîr. İbn Düreyd’in şerhettiği kasidenin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlı bir nüshası bulunmaktadır (III. Ahmed, nr. 2329).

8. Kitâbü İftirâḳı vüldi Niẕâr. İyâd b. Nizâr hakkındadır.

Kelbî’nin çeşitli kaynaklarda atıfları yer alan ve iktibasta bulunulan eserleri de şunlardır: Kitâbü’l-Külâb, Kitâbü’s-Süyûf, el-Ems̱âl, Aḫbârü (Ḫaberü) Mecnûn, Fütûḥu’ş-Şâm, Kitâbü İftirâḳı’l-ʿArab, Kitâbü Ensâbi’l-büldân (Kitâbü Ensâbi’l-mevâḍıʿ), Mes̱âlibü’ṣ-ṣaḥâbe, Kitâbü’l-Ḥîre, Kitâbü İbtidâʾi’l-ġınâ ve’l-ʿîdân, Kitâbü’l-Cemel, Kitâbü Aḫbâri Ṣıffîn, Kitâbü’l-Elḳāb, Kitâbü Esvâḳı’l-ʿArab, Kitâbü’l-Lübâb. Ayrıca Hâtim et-Tâî ve Lakīt b. Ya‘mer’in divanları Kelbî’nin rivayetiyle günümüze ulaşmıştır (Brockelmann, GAL, I, 145; Suppl., I, 211-212; Sezgin, GAS, I, 270). Evâile dair ilk eserin de ona ait olduğu anlaşılmaktadır (İbnü’n-Nedîm, s. 437).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 204-205 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.