KASSÂB

Doğum yeri ve tarihi hakkında herhangi bir kayıt bulunmamakla birlikte, Nüketü’l-Ḳurʾân isimli tefsirinin yazma nüshasında ve tabakat kaynaklarında kendisine atfedilen (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVI, 213) Kerecî nisbesinden, bugünkü İran’ın batısında Hemedan-İsfahan arasında bulunan Kerec bölgesinde ve hocalarının vefat tarihlerinden hareketle 280 (893) yılı civarında doğduğu tahmin edilebilir (Kassâb, neşredenin girişi, I, 20-23). Ailesi ve kökenine dair kaynaklarda bilgi yer almamaktadır. Katıldığı savaşlarda çok sayıda düşman öldürdüğünden Kassâb lakabıyla tanınmış, ayrıca gazi ve mücahid olarak da nitelendirilmiştir.

Hocaları arasında Ca‘fer b. Ahmed b. Fâris, Abdullah b. Sabbâh el-İsfahânî, Hasan b. Yezîd ed-Dekkāk, Abdurrahman b. Muhammed b. Selm er-Râzî, Muhammed b. İbrâhim et-Tayâlisî gibi isimler zikredilir. Hocaları arasında sayılan ve tefsirinde kendisinden rivayet naklettiği babası Ali b. Muhammed el-Kerecî de Süfyân b. Uyeyne ve Vekî‘ b. Cerrâh gibi isimlerden ders almış olan Ali b. Harb et-Tâî’nin (ö. 265/879) talebesidir. Talebeleri arasında ise iki oğlu Ebü’l-Hasan Ali ile Ebü’l-Ferec Ammâr ve Ebü’l-Mansûr el-Burûcirdî gibi isimler zikredilir. Kassâb 360 (970) yılı civarında vefat etmiştir.

Hadis hâfızı da olan Kassâb’ın günümüze ulaşmış tek eseri Nüketü’l-Ḳurʾân isimli tefsiridir. Bu tefsirin muhtevası onun kelâm ilminde de uzman olduğunu göstermektedir. Yine tefsirinin mukaddimesinin ilk cümlesinde isim zinciri verilirken kendisi fakih olarak nitelendirilir. Eserde sıklıkla girilen kelâm tartışmalarında müellifin Ahmed b. Hanbel, Buhârî, Dârimî ve İbn Kuteybe gibi âlimler tarafından sürdürülen ehl-i hadîs çizgisini büyük oranda benimsediği anlaşılmaktadır. Haberî sıfatların yorumuna ve kelâm-ı nefsî / kelâm-ı lafzî ayırımına karşı tutumu onun hem Mu‘tezile, Cehmiyye gibi fırkalara hem de henüz o dönemde teşekkül sürecinde olan Eş‘arî/Küllâbî ekolüne karşı mesafeli olduğunu göstermektedir. Nitekim Zehebî de onun haberî sıfatlar konusunda tevile gitmediğini belirtmektedir (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVI, 214). Genel anlamda Ehl-i sünnet, özel anlamda ehl-i hadîs düşüncesini muarızlarına karşı müdafaa eden pasajlarla dolu olan bu tefsirde Kur’an’ın bütün âyetleri değil, özellikle yukarıda işaret edilen muarız ekoller tarafından delil olarak kullanılan (ya da kullanılması muhtemel olan) âyetler açıklanmış, bu çerçevede onların görüşlerine tafsilatlı cevaplar verilmiştir. Fıkhî meselelerde genellikle İmam Şâfiî’ye atıf yapan müellifin bu mezhebin müntesibi olmadığı açıktır. Çünkü hem “Bizimle Şâfiî arasındaki ihtilâf…” gibi cümleleri (Nüket, I, 387) hem de bu mezhebin tabakatına dair kaynaklarda isminin geçmemesi bu kanaati desteklemektedir.

Eserleri. Nüketü’l-Ḳurʾân ed-dâlle ʿale’l-beyân fî envâʿi’l-ʿulûm ve’l-aḥkâm. Yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Murad Molla, nr. 318) mevcut olan bu tefsir Ali b. Gāzî et-Tüveycirî (I. cilt), İbrâhim b. Mansûr el-Cüneydel (II-III. cilt), Şâyi‘ b. Abduh b. Şâyi‘ el-Esmerî (IV. cilt) tarafından tahkik edilerek (Demmâm-Kahire 1424/2003) neşredilmiştir. Eser, başta Mu‘tezile olmak üzere Ehl-i sünnet dışı fırkalar tarafından kelâm tartışmalarında delil olarak kullanılan âyetlerin açıklanmasına hasredilmiştir. Müfessir bu âyetleri açıklarken söz konusu mezheplerin görüşlerini eleştirmekte, çoğunlukla dil bilimsel incelemeler yapmakta, sıklıkla rivayetlere yer vermekte ve zaman zaman bu rivayetleri sened ve muhteva açısından incelemektedir.

Kassâb’ın bu tefsiri hakkında bir doktora tezi (Davut Aydüz, 1992, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü) yapılmış, ayrıca eserin ilk cildini neşreden Ali b. Gāzî et-Tüveycirî müfessirin hayatı, dönemi ve ilmî şahsiyeti hakkında bilgiler içeren geniş bir inceleme kısmı kaleme almıştır (Kassâb, neşredenin girişi, I, 5-82).

Kassâb’ın Nüketü’l-Ḳurʾân dışındaki eserlerinden hiçbiri günümüze ulaşmamıştır. Büyük çoğunluğuna tefsirinde doğrudan atıf yaptığı, bazıları ise tabakat kaynaklarında zikredilen eserleri şunlardır: S̱evâbü’l-aʿmâl, ʿİḳābü’l-aʿmâl, es-Sünne, Teʾdîbü’l-eʾimme, er-Red ʿalâ ehli’l-ehvâʾ bi’l-aḫbâr (Nüket, I, 442), er-Red ʿale’l-Bâhilî ve’d-Dûrî ve İbn Ebî Yaʿḳūb (Nüket, I, 586; IV, 376, 387, 455), el-Mücerred fi’r-red ʿale’l-muḫâlifîn bi’l-aḫbâr (Nüket, IV, 364), Kitâbü’z-Zekât (Nüket, I, 575), Şerḥu’n-Nuṣûṣ (Nüket, I, 350; IV, 427), Kitâbü’ṣ-Ṣalât (Nüket, I, 347), Kitâbü’ṭ-Ṭahâre (Nüket, II, 83), Vaṣfü’l-îmân ve şerḥu ziyâdetih ve naḳṣih.