KAMBOÇYA

Çinhindi yarımadasının güneybatısında yer alan Kamboçya batıda ve kuzeybatıda Tayland, doğuda ve güneydoğuda Vietnam, kuzeydoğuda Laos ve güneybatıda Tayland körfeziyle sınırlanır. Kamboçya adı, Sanskritçe’de “altın toprak” veya “barış ve refah ülkesi” anlamındaki Kamboja kelimesinden gelmektedir. Devletin resmî adı Kamboçya Krallığı’dır. Yüzölçümü 181.040 km², nüfusu 2015 tahminlerine göre 15.677.000 olan ülkenin başşehri Phonom Penh (nüfusu 850.000), diğer önemli şehirleri Battambang, Kompong Chnang, Kompong Cham ve Pursat’tır.

I. FİZİKÎ ve BEŞERÎ COĞRAFYA
Ülkenin merkezinde Tayland sınırı boyunca uzanan Dangkrek dağları, güneyden Kakule dağları ve daha güneyde Fil (Elephant) dağları ile sınırlanmış bir düz ova vardır. Ülkenin en yüksek yeri 1813 m. ile Aural dağıdır. Kamboçya’nın en önemli coğrafî unsurları Mekong nehri, Tonle Sap nehri ve gölüdür. Bunlar Kamboçya’da hayat ve ekonominin temel faktörüdür. Ülke, mayıstan kasım ayına kadar yağışlı ve aralık-nisan arası kurak geçen tropikal muson iklimi özelliğine sahiptir. Kamboçya yoğun ormanlarla kaplı dağlık bölgelerinde bitki ve hayvan açısından zengindir. Hurma, hindistan cevizi, yastık pamuğu ve mangonun yanı sıra ovalarda geniş otlaklar bulunur. Etnik bakımdan nüfusun % 90’dan fazlasını Kimerler teşkil eder. Diğer etnik grupları Vietler, Çinliler, Çamlar oluşturur. Nüfusun % 95’i ülkenin resmî dili olan Kimerce (Kmerce) konuşur, sömürge döneminin etkisiyle ülkede ikinci dil Fransızca’dır. Diğer etnik gruplar kendi mahallî dillerine sahiptir. Ülke nüfusunun % 95’i Budist, % 4,5 kadarı müslümandır. Geri kalanını küçük dinî gruplar meydana getirir. Kamboçya ekonomisi geleneksel olarak tarıma dayalıdır. Ekili alanların yaklaşık % 85’i pirinç üretimine ayrılmıştır. Geri kalanın çoğunu kauçuk ağacı oluşturur. Hurma, muz, portakal ağaçları yaygındır. Ülkede bulunan yüksek öğretim kurumları Phnom Penh Üniversitesi, Kamboçya Teknoloji Enstitüsü ve Kraliyet Ziraat Üniversitesi’dir.

II. TARİH
Prehistorik kalıntılara göre Kamboçya’da ilk yerleşimin milâttan önce ikibinli yıllara kadar gittiği söylenebilir. Bölgede kurulduğu bilinen ilk devlet milâttan sonra III-VI. yüzyıllarda Hint nüfuzu altındaki Funan Devleti’dir. Funan, VI. yüzyılda komşu Çenla Devleti’nin saldırıları sonucu yıkıldı. Kamboçya tarihinin altın çağlarını, IX-XV. yüzyıllar arasında Kamboçya dahil bütün bölgede hâkimiyet kuran Kimer (Angkor) İmparatorluğu döneminde yaşadı. Kimer İmparatorluğu’nun günümüzde Kamboçya sınırları içinde olan başşehri Angkor’da özellikle XII ve XIII. yüzyıllarda önemli bir medeniyet kuruldu.

Kimer İmparatorluğu’nun komşu devletler tarafından 1432’de ortadan kaldırılmasıyla birlikte Kamboçya istikrarsız bir döneme girdi. 1863’te Fransız sömürgesi haline geldi, II. Dünya Savaşı sırasında Japonya tarafından işgal edildi. Bu esnada 1942’deki Keşiş İsyanı ülkede milliyetçilik akımını körükledi. 9 Kasım 1953’te bağımsızlığını kazanan Kamboçya yönetiminde bulunan Norodom Sihanouk kral olarak devleti idare etmeyi sürdürdü. 1970’te General Lon Nol’un yaptığı bir darbe ile Sihanouk’un iktidardan düşürülmesi ve Kimer Cumhuriyeti’nin kurulmasının ardından Kamboçya’da bir iç savaş yaşandı (1970-1975). Komünist Kızıl Kimerler bu dönemde Lon Nol rejimine karşı mücadeleye başladı. 17 Nisan 1975’te başşehir Phnom Penh’in Kızıl Kimerler’in eline geçmesiyle Kamboçya komünist rejime tâbi oldu. 1979 yılına kadar ülke Kızıl Kimerler tarafından yönetildi. Bu süreçte Pol Pot liderliğindeki Kızıl Kimerler ideolojileri doğrultusunda köylü sınıfından olmayan bütün aydınları, bilim adamlarını ve sanatkârları ağır şartlar altında pirinç tarlalarında çalıştırdı. Karşı gelenler ya hapse atıldı ya da öldürüldü. Kızıl Kimer yönetiminde ülkede 2 milyondan fazla insan öldürüldü. Komünist yönetim 25 Aralık 1978’de Vietnam’ın Kamboçya’yı işgaliyle son buldu. Ocak 1979’da Kamboçya Halk Cumhuriyeti adıyla Vietnam güdümünde yeni bir hükümet kuruldu. Ülkede Vietnam işgali yaklaşık on yıl devam etti. Dağlık bölgelere çekilen Kızıl Kimerler yönetime karşı mücadelelerini sürdürdüler. 1989’da Vietnam’ın ülkeden çekilmesinin ardından Birleşmiş Milletler gözetimine geçen ülkede iki yıl boyunca iç savaş devam etti. 1991 Paris Barış Antlaşması ile Birleşmiş Milletler Geçici Kamboçya Yönetimi ülkenin idaresini üstlendi. 1993’te Birleşmiş Milletler gözetiminde kurulan anayasal monarşik rejim altında çok partili demokrasiye geçildi. Aynı yıl yapılan seçimler ve ardından kurulan koalisyon hükümetiyle ülke kısmen normale döndü. Bu seçimlerle hem monarşi hem demokrasi tesis edildi. Sürgündeki Prens Sihanouk, Kamboçya kralı olarak geri döndü. Kurulan ilk koalisyon hükümeti hizip çatışmaları yüzünden 1997’de sona erdi. 1998’de yapılan ikinci seçimden yine koalisyon hükümeti çıktı. 2003 seçimleri nisbeten huzurlu bir ortamda geçti, fakat bir koalisyon hükümetinin kurulması bir yılı aşkın görüşmeler sonucunda mümkün oldu. 2013 yılında yapılan seçimleri Hun Sen liderliğindeki Kamboçya Halk Partisi kazandı.

III. ÜLKEDE İSLÂMİYET
Kamboçya’da müslümanların çoğunu etnik olarak Çamlar (Cham) teşkil eder. Ülkede Malay (Chvea) ve diğer etnik gruplardan az sayıda müslüman topluluk yaşamaktadır. Bugün sayıları tam olarak bilinmiyorsa da müslümanların 500.000’den fazla bir nüfusa sahip olduğu tahmin edilmektedir. Çinhindi’nde Tayland’dan sonra en kalabalık müslüman azınlığı barındıran ülke Kamboçya’dır. Müslümanlar ülkenin hemen her yerinde topluluklar halinde varlıklarını sürdürmektedir. Bununla beraber Müslümanlar, Kompong Cham başta olmak üzere Kompong Chnang, Kampot ve başşehir Phnom Penh’de yoğun olarak meskûndur. 2005’te Kamboçya’da 407 müslüman köyü vardı.

Yaşadıkları bölgelere ve etnik kimliklerine göre Çam, Kimer İslâm ve Chvea adlarıyla da anılırlar. Komünist rejim döneminde Çamlar’ın birçoğu komşu Malezya’ya, bir kısmı Amerika Birleşik Devletleri, Kanada ve Avrupa ülkelerine sığındı, sonradan aynı güçlerini elde ettiler. Ülkedeki Chvea müslümanları ise daha erken dönemlerde bugünkü Endonezya takımadalarından, özellikle de Sumatra’dan gelip yerleşen müslüman grupların torunlarıdır.

Çamlar’ın nasıl müslüman oldukları tam bilinmemekle beraber IV-VI. (X-XII.) yüzyıllarda İslâmiyet’in bugün Vietnam sınırlarında bulunan ve Çamlar’ın ilk vatanları olan Çampa (Champa) bölgesinde yayıldığı kabul edilmektedir. Bu da bölgeye seyahat eden Arap, Fars ve Hintli müslüman seyyahların ve denizcilerin İslâm’ı Çampa bölgesine tanıtmalarıyla gerçekleşti. Çamlar’ın varlığı, 1471’de Vietler’in Çampa Krallığı’nın başşehri Vijaya’yı istilâsıyla başlayan göçleriyle ortaya çıktı. Vietler’in saldırıları karşısında göç etmek zorunda kalan Çamlar bugünkü topraklarına yerleştiler. Göç sonrası birtakım etnik benzerliklerden dolayı Malay toplumuyla ilişkileri sonucu Çamlar, İslâmiyet’i daha geniş kitlelerle benimsemeye başladılar. XIV. yüzyıldan itibaren İslâm, Çampa halkının din ve inanışlarından biri olmaya başladı. Ardından müslüman Çamlar ile Malaylar arasındaki dinî ve ekonomik iş birliği arttı. Kamboçya’da Çamlar, XVI-XVII. yüzyıllarda İslâm’ı öğrenmek için çocuklarını yakın ilişkide oldukları Malay ve takımadalarındaki medreselere gönderdiler.

İslâm’ın etkili biçimde ortaya çıkışı, 1640’lı yılların başlarında Oudong’daki Kamboçya sarayında Prens Cho Ponhea Cand’ın kanlı bir şekilde tahta el koymasıyla başladı. Reameathipadei adıyla iktidara gelen Prens Cand bir süre sonra İslâmiyet’i kabul ederek İbrâhim adını aldı. Onun müslüman olması, bölgede yaşayan müslümanlar için toplumsal ve siyasal alanda bir dönüm noktası teşkil etti. Kamboçyalı müslüman Malay ve Çam toplulukları arasında politik birliktelik güç kazandı. Müslüman Çamlar, bölgede İslâm’ı yaymak için Kral Reameathipadei (İbrâhim, 1642-1659) tarafından desteklendiler. 1643-1675 yıllarında Çamlar’ın çoğu müslüman olmuştu. Kralları Paduka Seri Sultan 1685’e kadar tahtta kaldı. Çampa Krallığı 1693’te Vietnamlılar tarafından yıkılınca Çam halkı Kamboçya, Malezya, Tayland ve Endonezya’ya göç etmeye başladı. XIX. yüzyılda Kamboçya doğumlu Kâtip Sumat adlı bir Çamlı, İslâmî çalışma yapmak için Kelantan’a gitti. Vietnam imparatoruyla mücadelede (1833-1834) İslâmî hareketin lideri oldu. XVI-XIX. yüzyıllarda İslâmî eğitim görmek amacıyla pek çok Çamlı ve Malay genç Kelantan’a gitti. I. Dünya Savaşı’nın ardından Kamboçya ile Vietnam’da İslâm’ı öğreten çoğu Çamlı hocalar Kelantan veya Mekke’de eğitim görmeye başladılar.

Fransız koloni döneminde Kamboçya’daki müslüman topluluklar hakkında bilgiler sınırlıdır. Koloni subayları müslümanların varlığından bahseder, ancak ayrıntılı bilgi vermezler. 1975 komünist rejimi dönemine kadar ülkede İslâmî gelişmeler nisbeten iyi sayılabilecek bir seviyeye geldi. Müslümanların kültürel ve kurumsal alanda gelişmelerinde rol sahibi olanların başında Mûsâ b. Ali (Ly Musa) gelmektedir. Onun müslümanlar açısından önemli misyonu, eski inanç ve geleneklerle karışmış bir İslâm anlayışına karşı Sumatra menşeli Kaum Muda denilen Kur’an ve Sünnet’e dayalı İslâmî hareketi Kamboçya’da başlatmasıdır. Müslümanlar cami ve Kur’an kurslarındaki serbest faaliyetleri yanında resmen de tanındılar. Ülkede bugünki İslâmî eğitim çalışmalarının başlangıcı 1948’de Hacı Sam Sou’un kurduğu eğitim kurumuyla (pondok) gerçekleşti. 1960’ta İmam Hacı Reslah ilk müftü olarak tayin edildi ve 1970’li yıllara kadar görev yaptı. Ancak Komünist Kızıl Kimer yönetimi tarafından öldürüldü.

Kamboçya müslümanları, Komünist Kızıl Kimerler rejiminin ülkeye getirdiği kanlı dönemden çok etkilendi. Pol Pot liderliğindeki Kızıl Kimerler’in ülkenin kuzeyindeki dağlık bölgelerde yaşayan köylü kabilelerin hayat şartlarını ütopik sosyalizmin örneği kabul ederek bunu bir devlet nizamı haline getirme düşüncesi ülkeyi kana bulayan bir soy kırımı sürecine girmesine sebep oldu. Bir yandan dinî inançlara yönelik baskı, öte yandan iktisadî gelişme önünde engel teşkil eden katı siyasî rejim, askerî güçle ülkede muhalefeti temsil eden bütün kesimleri yok etme savaşına girdi. Rejimin katlettiği 2 milyondan fazla insan arasında 200.000’e yakın müslümanın bulunduğu tahmin edilmektedir. Bu süreçte 183 cami ve çok sayıda Kur’an okulu yerle bir edildi. 1975’te müslümanların bir köyde rejime karşı başlattıkları isyan kanlı bir şekilde bastırıldı. Rejim Çamca, Malayca ve Arapça konuşup yazmayı yasakladı. Bu politikalar çerçevesinde Kur’an ve dinî kitapların tamamı yakıldı. 1978’de Vietnam’ın ülkeyi işgaliyle komünist rejim son bulurken bu kanlı yıkımların da durmasını sağladı. Ancak müslümanların yeni siyasî ortamda toparlanması Vietnam’ın ülkeden çekilmesiyle başladı. İslâm ülkelerinden Kamboçya’ya gelen İslâmî teşkilâtlar ve cemiyetler müslümanların yeniden toparlanmasına büyük destek ve katkı sağladı.

Çamlar’ın çoğu Şâfiî mezhebine mensuptur. Ülkede ayrıca Ahmedî mezhebine bağlı küçük bir topluluk yaşamaktadır. Komünist rejim sonrası sadece yirmi cami ayakta kalmışken bu sayı 2005’te 244’e, mescid sayısı ise 313’e ulaştı. Ayrıca son dönemde çok sayıda medrese ve Kur’an kursu açıldı. Dinî örgütlü yapının resmî ayağını ülkede tanınan müftülük kurumu teşkil eder. 1993 Kamboçya Krallığı anayasasına göre Budizm resmî dindir, ancak din özgürlüğü de getirilmiştir. Komünist rejimden sonra ilk müftü 1996’da tayin edildi. Kamboçya’da imamlık eyalet imamlığı, mahallî imamlık ve köy imamlığı olarak üçe ayrılır. Köylerdeki anlaşmazlıkları çözmek ve İslâm’ı öğretmekle görevli tuanlar müslüman toplumda saygın bir yere sahiptir. Müslümanlar bu dönemde bakanlık gibi üst düzey görevlere tayin edildi. Ülkede müslümanlar teşkilâtlı bir yapıya sahiptir. Son zamanlarda kurulan İslâmî kuruluşların başlıcaları Kamboçya İslâm Din İşleri, Kamboçya İslâm Merkezi, Kamboçya İslâm Kalkınma Fonu, Kamboçya Müslüman Kadınlar Birliği, Kamboçya İslâm Kalkınma Birliği, Kamboçya Müslüman Öğrenciler Birliği, Kamboçya İslâm Tıp Birliği ve Kamboçya İslâm Yardımlaşma Birliği’dir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 13-15 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.