KABÂLE

Sözlükte “kefil olmak, taahhüt etmek” anlamında masdar ve “taahhütnâme” mânasında isim olan kabâle en geniş şekliyle kefalet, zeâmet, iltizam, damân, garâmet, ırâfe ve hamâle gibi kelimelerle eş anlamlıdır. Ârâmîce kanalıyla Akkadca’daki kabâlu/kapâlu (bağlamak, tomar yapmak) kelimesiyle ilişkilendirilmesi mümkün görünen kabâle Arapça’dan Türkçe’ye ve Batı dillerine de geçmiştir. Kabâle sözleşmesiyle tekeffül edilen işe (hizmet) kıbâle, arazisini kabâle usulüyle işletene veya sipariş ya da iş verene mukabbil, yükleniciye de mütekabbil, kabbâl veya kabîl denir. İlkinin yaptığı hukukî işlem takbîl, diğerininki tekabbül kelimesiyle ifade edilir. Mütekabbilin ödediği vergiye mâlü’l-kıbâle, hakku’l-kıbâle, şartu’l-kıbâle veya kısaca kabâle gibi isimler verilmektedir. Tekabbül kelimesi ortakların şirket adına iş kabulünden dolayı “ebdân, a‘mâl ve sanâi‘” gibi değişik adlarla anılan emeğe dayalı iş ortaklıklarını ifade etmek için de kullanılır (bk. EBDÂN). İş akdi çerçevesinde emeği satın alınan boyacı, marangoz, inşaat ustası, mimar gibi hizmet sektörü çalışanlarının müşterileriyle yaptıkları götürü sözleşmenin bir adı da kabâledir. Müstakil bir akid ve hukukî işlem nevi olmayıp geniş anlamıyla iş görme kapsamına giren akid türleriyle ayrı ayrı ilgili bir hizmet taahhüdü olduğundan kabâle fıkıh literatüründe ayrı bir başlık altında ele alınmamış, icâre, müzâraa ve müsâkātla ilgili bölümlerde yeri geldikçe söz konusu edilmiştir. Ebû Yûsuf, Şâfiî, Ebû Ubeyd, İbn Zencûye, Küleynî ve Sûlî’nin eserleri gibi erken dönem kaynaklarında kabâle kavramı bir toprak ve vergi hukuku terimi olarak damân kelimesinden daha yaygın bir kullanıma sahiptir. İbn Teymiyye’nin belirttiği gibi Selef’in kabâle adını verdiği bu sözleşmeye sonraki dönemlerde halk arasında damân denmiştir (Mecmûʿu fetâvâ, XXX, 237).

Toprak ve vergi hukuku terimi olarak kıbâle işlemi kıbâletü’l-arz ve kıbâletü’l-harâc olmak üzere ikiye ayrılabilir. İlkinde bir kimsenin devlet veya gerçek şahıs mülkiyeti, tasarrufu ya da zilyedliği altındaki harap haraç arazisinin işletme hakkını genelde karşılıklı anlaşmayla belirlenen yıllık vergisini tekeffül ederek belirli süre için devralması söz konusudur. Arazilerin gerçek şahıslardan bu şekilde alınması halinde verginin tekeffülünden başka arazi sahibine nakdî veya aynî bir kira ödenmesi ya da üründen muayyen bir pay verilmesi de söz konusu olabilir.

Abdullah b. Ömer ve Abdullah b. Abbas kabâleyi ribâlı bir işlem olarak değerlendirir. Ayrıca İbn Abbas, bir müslümanın kendisi için onur kırıcı sayılan haraç mükellefiyetini yüklenmesine yol açtığı için de kabâleye karşı çıkar. Onun Übülle’deki arazisini, içindeki her şeyle birlikte belli bir meblağ karşılığında kabâleye almak isteyen bir kişiyi cezalandırdığı da rivayet edilmektedir (İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, “ḳbl” md.; Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, s. 148-149, 158; Sûlî, s. 222;). Saîd b. Cübeyr ve İbrâhim en-Nehaî bir köyün içindeki tarım işçileri, evler, hurma ve diğer meyve ağaçlarıyla birlikte kabâlesini mekruh görmüş (Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, s. 149; İbn Ebû Şeybe, IV, 548), Hasan-ı Basrî, Meymûn b. Mihrân ve Ömer b. Abdülazîz de meyveliklerin kabâlesini ribâ saymıştır (İbn Receb, s. 68).

İmam Şâfiî’nin, silâh zoruyla fethedilen topraklardan birini kabâleye alan kişinin buranın imarından ve haracını ödemekten âciz kalması durumunda kabâlesinin münfesih ve kendisinin müflis ilân edileceği şeklindeki sözleri (el-Üm, III, 240-241) zımnen kıbâletü’l-arzı açıklar gibidir. Ahmed b. Hanbel, Abdullah b. Ömer’in ribâ saydığı kabâleyi bir köyün içindeki ağaçlar ve köylülerle birlikte devralınması olarak tanımlar. Hanbelîler’den Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Şemseddin İbn Müflih ve İbn Kayyim el-Cevziyye ile Şâfiîler’den Mâverdî de böyle bir işlemi haram ve dolayısıyla bâtıl telakki eder. Bir rivayete göre Ahmed b. Hanbel, kabâle usulüyle işletilen araziden elde edilecek ürünün belirsizliği gerekçesiyle -ki bununla garar kastediliyor olmalıdır- bu işlemi bâtıl sayar. Ebû Ubeyd de ekili veya meyvelik arazilerin, mahsulünün cinsinden belli bir aynî ödeme karşılığında kabâleye verilmesini ürünün olgunlaşmadan satımı olarak değerlendirip mekruh saymakta, delil olarak da Resûl-i Ekrem’in bu tür satışları yasaklamasını göstermektedir (Kitâbü’l-Emvâl, s. 149, 153-154). Sûlî’ye göre ivaz ve süre belirlenmişse böyle kabâleler câizdir; çünkü o kadar garar icâre akdinde de vardır (Edebü’l-küttâb, s. 222). İbn Teymiyye’ye göre, üzerinde yaşayan tarım işçilerince işlenen bir tarım arazisinin kendi ürünü cinsinden belli bir aynî ödeme karşılığında kabâleye alınması, alan kimsenin emeğine tekabül etmeyen fazlalık veya noksanlık türdeş iki şeyin farklı miktarlarda takası anlamına geldiğinden ribe’l-fadl hükmünde sayılır; yani fazlalık halinde pozitif, noksan durumunda negatif faiz tahakkuk eder. Toprak, kabâleye alan adına üzerindeki tarım işçilerince işleniyorsa kabâlenin muayyen bir nakdî ödeme karşılığında olması da ribâ hükmüne engel değildir. Ancak nakden kabâleye alınan arazinin bizzat alan tarafından işlenmesi ribâ ihtimalini tamamen ortadan kaldırır. Sonuncu şıkkı haram sayanlar ribâ yerine garar unsurundan hareket ederler (Mecmûʿu fetâvâ, XXIX, 68-70). Ayrıca meyveliğin ve bağın ürünün olgunlaşmasından önce kabâlesini kumar unsuru içeren ve husumete yol açan garar cinsinden sayarak câiz görmeyenler vardır. Ancak bu görüş, İbn Teymiyye ve İbn Kayyim el-Cevziyye gibi bazı fakihler tarafından ihtiyaca veya ağaçla toprağı ayrı ayrı değerlendirmenin zorluğuna ve ayrıca Halife Ömer’in Üseyd b. Hudayr’a ait hurmalığı üç yıllığına kabâle usulüyle işletmeye vererek miras bıraktığı borcun ödenmesini sağladığına dair rivayete istinaden reddedilmiştir. Onlara göre kabâle sözleşmesi önceki görüşü savunanların dayandığı, Resûl-i Ekrem’in meyvelerin olgunlaşmadan satımını yasakladığına dair hadisin kapsamına girmemektedir. Garar unsuruna gelince böyle bir ihtimal icâre akdinde de söz konusudur. İbn Teymiyye, iktâlarda damânın câiz olduğu konusunda ulemânın görüş birliği bulunduğunu söylemektedir. Ancak çağdaşları arasında iktâdarı müstaîr sayanlar ve dolayısıyla iâre konumundaki iktânın damân usulüyle işletmeye verilmesini câiz görmeyenler olduğunu da bildirmekte ve iârenin muîrin izniyle icâreye verilebileceğini gerekçe göstererek bu görüşe karşı çıkmaktadır (a.g.e., XXX, 220-221, 224-225, 240-241, 244-245; İbn Kayyim el-Cevziyye, I, 110-112).

Ca‘fer es-Sâdık da kabâleyi, bir kimsenin ölü bir araziyi imarı ve haracının edası şartıyla on-yirmi yıl gibi uzun bir süre için devralması şeklinde tanımlamaktadır. Ona göre en helâl kabâle türü, arazinin ahalisinden belli bir meblağ karşılığında muayyen süre için alınıp mâmur hale getirilmesi ve haracının ödenmesi şeklinde olur; üzerindeki tarım işçilerinin kabâleye dahil edilmesi helâl değildir. Bu ise ancak devletin kabâleye vermesi halinde meşrû olur. Ca‘fer es-Sâdık, sabit bir miktar toprak mahsulü karşılığında yapılan kabâleyi onaylamazken mahsulün belli bir oranı veya muayyen bir miktar nakdî ödeme üzerinden yapılanda sakınca görmemektedir. Belli bir nakdî bedel karşılığına bir elbise dikimini kabâleye alan terzinin daha iyi bedelle başkasına devredip kâr sağlamasına da cevaz verir. Ancak bir işi bizzat yapmak üzere kabâleye alan kimse onu başkasına devredemez. Ca‘fer es-Sâdık, devletten kabâle yoluyla arazi alır ve devletin hakkı düşüldükten sonraki net ürünün üçte biri veya yarısı karşılığında toprağa bağlı tarım işçilerine icâreye verirdi (Küleynî, V, 267-269; Ebû Ca‘fer et-Tûsî, VII, 197-201; Hür el-Âmilî, XIII, 208-210, 265-266).

İmam Şâfiî’ye göre bir kimse, birinin arazisini yahut devletten haraç arazisini kabâleye alır ve başkasına iâre veya kiraya verir de bu kişi orayı ekerse ekiciye öşür, diğerine ise kabâle ücreti vermek düşer. Eğer araziyi bizzat kabâleye alan ekerse müslümansa kendisine kabâle, ürününe öşür lâzım gelir; kendisi zimmî, arazi de haraç ya da sulh toprağı ise öşür ödemez. Arazinin sahibi kabâleye alanla veya oranın zekâtından sorumlu olan vali müslüman bir ekiciyle toprak vergisini ödemesi karşılığında ürünün kendisine ait olması ve zekât vermemesi şartıyla anlaşsa bile ekici sahibi olduğu ürüne tahakkuk ettiği için zekât vermek zorundadır (el-Üm, III, 240-241).

Kabâle işleminin diğer şekli olan kıbâletü’l-harâc, bir kimsenin bir bölgenin sabit nakdî vergisinin ödeme sorumluluğunu belirli süre için yüklenmesidir; bu kişi toplanan vergi tekeffül edilenden fazla ise kâr, eksikse zarar eder. Bu uygulama genellikle kabâleye alanın bölge halkına zulmüyle sonuçlanır. Ebû Yûsuf, kendi döneminde yaygın bir uygulama alanı bulduğu anlaşılan bu sisteme karşı çıkar ve gerekçe olarak da şahsî çıkarını gözeten kişilerin devlete taahhüt ettiği vergiden daha fazlasını toplayarak âzami kârı sağlamak için yaptığı zulmün mâmur toprakları harap, haraç mükelleflerini perişan etmesi ve dolayısıyla devlet gelirlerini düşürmesini gösterir. Haraç mükelleflerinin önerdiği veya onayladığı güvenilir varlıklı bir kimsenin kendileri adına haracı ödemeyi tekeffül etmesi durumunda ise söz konusu bölgenin ona kabâle (damân) olarak verilmesini onaylar, ancak bu kişinin icraatının denetlenmesi için dindar ve güvenilir maaşlı bir müfettişin (emîr) tayin edilmesini de önerir. Ebû Yûsuf, kıbâletü’l-harâc uygulamasındaki aksaklıkları eleştirmek ve onun yerine mukāseme sistemini önermekle birlikte yine de nihaî kararı halifeye bırakır (Kitâbü’l-Ḫarâc, II, 3-8). Bunda maaşlı vergi memurlarının tutumunun da kusursuz olmamasının etkisi bulunabilir. Onun devrinde bu kadar yaygınlaşabilen uygulamanın kökleri çok daha eski devirlere uzanıyor olmalıdır. Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Şemseddin İbn Müflih, Mâverdî ve Bedreddin İbn Cemâa’ya göre vergi memurlarının haraç, cizye ve öşür gelirlerinin garantörlüğünü yapmaları, yani eksiği telâfi edip fazlayı sahiplenmeleri anlamındaki damân (kabâle) akidleri, vergi memurlarının vâcip olan vergileri toplayıp hâsılatı ilgili mercilere aktarma hususundaki güvenilirliği ilkesine de aykırıdır. Ca‘fer es-Sâdık da haraç mükelleflerince benimsenen güvenilir varlıklı birisinin onlar adına haracı ödemeyi tekeffül etmesi durumunda ilgili bölgenin kendisine kabâle olarak verilebileceği kanaatindedir (Küleynî, V, 270; Ebû Ca‘fer et-Tûsî, VII, 199). Hür el-Âmilî’nin naklettiği bir rivayetten anlaşıldığı kadarıyla baş ve toprak vergisinden başka meyveliklerden ve avlak olarak da kullanılan sazlıklardan elde edilen kamış, balık, kuş vb. ürünlerin haracını üstlenerek de kabâle yapılmaktadır ki Ca‘fer es-Sâdık bunu mahsul elde edileceğinin anlaşılması kaydıyla câiz görmektedir (Vesâʾilü’ş-Şîʿa, XII, 264).

Toprak ve vergi hukuku kapsamına giren kabâle türü, Løkkegaard (Islamic Taxation in the Classic Period, s. 94) ve Ziyâülhak (Landlord and Peasant, s. 288) gibi bazı çağdaş araştırmacılara göre Bizans’ın “locatio conductio” uygulamasının bir devamıdır. Emevîler döneminde başvurulan bu akid çeşidi Abbâsîler devrinde tedrîcen yaygınlaştırılmıştır. Makrîzî’nin verdiği bilgilerden anlaşıldığına göre III. (IX.) yüzyılın ilk yarısında imara muhtaç toprakların işletmeciliği, Fustat’ta Dîvânü’l-harâc’ın bulunduğu Amr b. Âs Camii’nde düzenlenen açık arttırma sonucunda en yüksek haracı taahhüt edenlere kabâle usulüyle dört yıllığına devredilirdi. Kabâleler ve bedelleri kayıtlara geçirilirdi. Kabâleye alan, genellikle sulama tesisleri ve köprülerin bakım ve onarımını sağlamakla mükellef olup masrafları Dîvânü’l-harâc tarafından yaklaşık olarak hesaplanıp vergiden muaf tutulurdu. Kabâle de taksitler halinde ödenirdi (el-Ḫıṭaṭ, I, 82). Kabâleye alanların sorumluluğunu yüklendiği sulama sistemi ve köprü bakım onarım maliyetlerini düşürebilmek için tarım işçilerine angarya yüklediği olurdu. Devletin zulmü önlemek için yıllık kabâleler yaptığı da görülmektedir.

Kabâle sistemi sonraki hânedanlar tarafından sürdürülmüşse de yerini yavaş yavaş askerî iktâ sistemine bırakarak Büveyhîler zamanında oldukça azalmıştır. Claude Cahen, kabâlenin Osmanlı döneminde toprak ve vergi sistemi kavramı olarak tamamen kullanım dışı kaldığını söylemektedir. Eğer Cahen’in tesbiti doğruysa bunda timar ve mukātaa kavram ve uygulamalarının payı büyük olmalıdır. Kıbâletü’l-harâc sisteminin bir benzeri Osmanlı idaresinde iltizam adı altında uygulamaya konmuşsa da başarılı olamadığı için ilga edilmiştir. Bununla birlikte Kanûnî Sultan Süleyman dönemine ait Kefe Kanunnâmesi’nde (Akgündüz, VI, 582) kabâle kavramına bir çeşit ticaret vergisi olarak rastlandığı da kayda değerdir.

İbn Abdûn et-Tücîbî’nin verdiği bilgilerden anlaşıldığına göre kabâle kavramı Kuzey Afrika, İspanya ve Sicilya’da tüccar ve esnaftan alınan gümrük ve pazar vergileri (mukûs), celebkeşan resmi ve benzerleriyle devlete ait han, hamam, değirmen, deniz teknesi ve benzerlerinin kira bedellerinin tahsilinin -Osmanlı Devleti’ndeki mukātaa uygulamasını andırır bir şekilde- kesime verilmesi usulünü ifade etmek üzere kullanılmıştır. Muhtemelen bu sistemle toplandığı için bazı vergiler de kabâle adıyla anılmıştır. Bu uygulama, suistimale ve kişisel çıkar uğruna vergi mükelleflerine zulme yol açtığı için şiddetle eleştirilmiştir. Vergi miktarlarının vezir tarafından kadılıkta tescil ettirilmesi ve kabâleye alanların kadılarca sıkı bir şekilde denetlenmesi, suistimallerin hapis ve sürgünle cezalandırılması istenmiştir (Risâle fi’l-ḳażâʾ ve’l-ḥisbe, s. 30-32). Muvahhidler devri müelliflerinden İbn Sâhibüssalât’ın ifadelerinden kabâle kavramının köprü geçiş ücretlerini de kapsadığı anlaşılmaktadır (el-Men bi’l-imâme, s. 166, 372). İdrîsî, Merakeş’te piyasaya arzedilen hemen her şeyden kabâle vergisi alındığını, ancak iktidara gelen Masmûdeler’in bu vergiyi tamamen ilga ettiklerini, kabâleye alanların da katline cevaz verdiklerini, böylece onların hükümranlıkları altındaki bölgelerde söz konusu verginin adının bile anılmadığını bildirmektedir (Ṣıfatü’l-Maġrib, s. 69-70).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 24. cildinde, 10-12 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.