IVANOW, Wladimir

Arapça ve Farsça’yı Petersburg’da öğrendikten sonra, çağdaş Farsça lehçeleri ve tasavvuf konusunda Rusya’da şarkiyat araştırmalarının kurucusu olan Victor Rosen ve Valentin A. Zhukowsky’nin yanında ilmî çalışmalarını sürdürdü. 1910 yılında İran’a ilk seyahatini yaptı. 1912’de tekrar İran’a giderek mahallî diyalektler hakkında malzeme topladı. 1915’te, Petersburg’da bulunan Rus İlimler Akademisi’ne bağlı Asiatic Museum’un İslâmî Yazmalar Bölümü’ne tayin edildi. Bu görevde iken Orta Asya’da uzun bir seyahate çıktı. Seyahati sırasında elde ettiği 1100’den fazla Arapça ve Farsça yazma eseri Asiatic Museum’a kazandırdı. Mâverâünnehir bölgesinden toplanan İsmâilî mezhebine dair yazmaları incelerken bu mezhep hakkında geniş bilgi sahibi oldu. Sovyet devriminden (1917) sonra bir daha dönmemek üzere ülkesini terkeden Ivanow 1920 yılına kadar Horasan’da kaldı ve bölge lehçelerine dair önemli malzeme topladı. Bu sırada dönemin meşhur İsmâilî âlimi Fidâî-yi Horasânî’den İran İsmâilîliği’ni öğrendi. Daha sonra Hindistan’a gidip Kalküta’ya yerleşti. Burada Asiatic Society of Bangadesh’e üye olarak çalışmalarını sürdürdü. 1930’da Bombay’a gitti. Bu dönemde İsmâilî mezhebine mensup birçok dost edinen Ivanow onların elinde bulunan eserleri inceleme imkânı buldu. İsmâilîler’le olan yakın ilişkileri İsmâilî dünyasının en uzak köşeleri Chitral, Gilgit ve Hunza bölgelerine kadar şöhretinin yayılmasını ve yeni çevreler edinmesini sağladı. Şubat 1933’te İsmâilî eserlerini yayımlamak amacıyla Islamic Research Association’ı kurdu. Bu müessese, 1946 yılında kırk sekizinci İsmâilî imamı Sultan Muhammed Şah’ın himayesine girerek Ismaili Society of Bombay adını aldı. Ivanow bu yıllarda, İsmâiliyye’nin bir kolu olan Nizârîliğin yeteri kadar tanınmayan Alamut sonrası dönemi hakkında önemli çalışmalar yaptı. 1959’da otuz yıla yakın bir süreden beri yaşadığı Bombay’dan ayrılarak Tahran’a yerleşti. 1970’te burada öldü.

Başlangıçta Şiîliğin İslâm’ın muhafazakâr ve popüler kanadı sayıldığını söyleyen, Hz. Osman’ın, Hz. Ali’nin Resûl-i Ekrem’in halifesi olduğuna dair âyetleri Kur’ân-ı Kerîm’den çıkardığını iddia eden Ivanow’un sonraları bu aşırı düşüncelerinden vazgeçtiği anlaşılmaktadır. Ivanow, İsmâiliyye mezhebi mensuplarının, daha çok Helenistik düşünceye diğer mezheplerden önce ve serbest şekilde yer verdikleri ve mezhebe mensup bir azınlığın kendilerine yönelik kıyıma karşı uyguladıkları savunma taktikleri dolayısıyla eleştirildiğini söyler. Sonraki Nizârî imamlarının muhtemelen Fâtımî asıllı olduğunu ileri süren Ivanow, bu yaklaşımı ile İsmâiliyye’yi Abdullah b. Meymûn el-Kaddâh ve Hasan Sabbâh’tan ayırmak istemiştir. Garip ve mantıksız bulduğu hususlardan İsmâiliyye’yi tenzihe çalışmış, bu konuda başarılı olamayınca bunları popüler yahut sathî düşünceler olarak nitelendirmiştir. Ivanow, Nizârî malzemelerini ve tarihini yorumlama hususunda büyük bir gayret göstermiştir.

Eserleri. İsmâiliyye mezhebinin yanı sıra İran dilleri, özellikle modern Fars lehçeleri konusunda eser veren Ivanow’un önemli çalışmaları şunlardır:

1. A Guide to Ismāʿīlī Literature (London 1933). Nizârîler ve Müsta‘lîler’den 150 müellifin 691 eserine dair bilgi veren bir çalışmadır. Kitapta adı geçen yazarlar ve eserleri daha geniş tarzda ele alınarak Ismāʿīlī Literature adıyla yeniden basılmıştır (Tahran 1963).

2. True Meaning of Religion (Bombay 1933). II. Ağa Han Ali Şah’ın büyük oğlu Şehâbeddin Şah’ın yazdığı Risâle der Ḥaḳīḳat-i Dîn adlı Farsça eserin İngilizce’ye tercümesi olup orijinaliyle birlikte yayımlanmıştır.

3. Kelâm-ı Pîr (Bombay 1935). İsmâilî doktriniyle ilgili olan ve yanlışlıkla Heftbâbî Şah Seyyid Nâsır’a nisbet edilen Farsça eserin metnini ve İngilizce tercümesini ihtiva eder.

4. Ümmü’l-kitâb. Farsça metnine ilâve edilen mukaddime ve açıklamalarla neşredilen eser (Isl., XXIII [1936], s. 1-132) daha sonra yine Ivanow tarafından İtalyanca’ya çevrilerek yayımlanmıştır (Napoli 1966).

5. A Creed of Fatimids (Bombay 1936). Ali b. Muhammed el-Velîd’in Tâcü’l-ʿaḳāʾid’inin bir giriş ilâvesiyle İngilizce özetidir.

6. Ismāʿīlī Tradition Corcerning the Rise of The Fatimids (Kalküta 1942). Fâtımîler’in ortaya çıkışıyla ilgili İsmâilî rivayetleri ele alan çalışma, özellikle Fâtımî ailesi ve nesebi hakkında ileri sürülen şüpheleri ortadan kaldırmak amacına yöneliktir. Kitap, önemli İsmâilî yazarların eserlerinden alıntıları ve bunların tercümelerini de ihtiva etmektedir.

7. Ibn al Qaddah the Alleged Founder of Ismāʿīlism (Bombay 1946, 1957).

8. Studies in Early Persian Ismāʿīlism (Kahire 1948).

9. Ravżatü’t-teslîm (Leiden 1950). Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Taṣavvurât adıyla tanınan eserinin Farsça metniyle İngilizce tercümesidir.

10. Alamut and Lamassar (Tahran 1960). Ortaçağ’a ait iki İsmâilî kalesi hakkında yapılmış arkeolojik bir çalışmadır.

Bunların dışında Ivanow’un aşağıdaki makaleleri de onun önemli çalışmalarındandır: 1. “İsmailitskiya rukopisi Aziatskago Muzeya”. Rus İlimler Akademisi’ne bağlı Asiatic Museum’un Zarubin koleksiyonunda bulunan İsmâilîliğe dair yazmalar hakkında adı geçen kuruluşun dergisinde yayımlanmıştır (Bulletin de l’Académie des Sciences de St. Pétersbourg, VI [1917], s. 359-386). Bu çalışma Edward Denison Ross tarafından özet olarak İngilizce’ye çevrilmiştir (JRAS [London 1919], s. 429-435). 2. “Ismailitica”. İmamı tanımanın gerekliliği konusunda yazılmış “Faṣl der Beyân-ı Şinaḫtî-i İmâm” adlı Farsça bir metin ve bunun İngilizce tercümesidir (Memoirs of the Asiatic Society of Bengal, VIII [London 1922], s. 1-76).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 23. cildinde, 487-488 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.