İSTANBUL

İlk yayın döneminde, 1946 yılı sonuna ve 75. sayıya kadar on beş günde bir büyük boyutlarda kapak hariç on altı sayfa olarak yayımlanan İstanbul dergisinin boyutları 1947’de küçültülerek sayfa sayısı arttırılmış, 1948 yılında ise üç ayda bir olmak üzere birer kitap hacminde sadece üç sayı çıkarılmıştır. Başlangıçta imtiyaz sahibi Hamit Ongunsu, yazı işleri müdürü Neşet Halil Atay görünürken ikinci seriden itibaren bu iki ismin yerleri değişmiştir.

Yayımlandığı yılların tanınmış pek çok aydınını bünyesinde toplayan dergi, her sayısında çoğu Falih Rıfkı Atay ile Neşet Halil Atay tarafından kaleme alınan laiklik, Atatürkçülük, halkçılık, hürriyet, demokrasi, vatan sevgisi, kardeşlik, barış ve komünizm düşmanlığı gibi Cumhuriyet rejiminin temel ilkeleri doğrultusunda yazılan başyazı mahiyetindeki makalelerle başlamaktadır. Daha sonra devrin iktisadî hayatı, ilmî ve felsefî faaliyetleri, Osmanlı tarihi ve medeniyetiyle güzel sanatlar ve edebiyat, İstanbul’un tarihî ve etnografik yapısıyla sosyal hayatı, Türk sanatı ve Türkiye’nin arkeolojik ve tabii güzellikleri hakkında dikkate değer incelemelere yer verilmektedir. Siyasî nitelikteki diğer yazılar Yusuf Hikmet Bayur, Hüseyin Cahit Yalçın, Halil Vedat Fıratlı, Mehmet Emin Erişirgil, Avni Başman, Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, Yavuz Abadan; kültür ve felsefe konularında Hilmi Ziya Ülken, Hatemi Senih Sarp, Hıfzırrahman Raşit Öymen, İzzettin Şadan ve Vehbi Eralp; arkeoloji ve sanat tarihi konularında Aziz Ogan, Tahsin Öz, Halûk Y. Şehsuvaroğlu, Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu, Feridun Akozan, Ernst Diez ve Oktay Aslanapa; plastik sanatlar ve tiyatro hakkındaki yazılar da Zühtü Müridoğlu, Zeki Faik İzer, Arif Kaptan, Fikret Adil, Lütfi Ay ve Erol Başar tarafından kaleme alınmıştır. Devrin edebiyat hayatı ve edebî hareketleri ise hemen her sayıdaki yazıları ile başta Mehmet Kaplan olmak üzere Ahmet Hamdi Tanpınar, Ali Canip Yöntem, Selim Nüzhet Gerçek, Abdülhak Şinasi Hisar, Refik Ahmet Sevengil, Sabri Esat Siyavuşgil imzalarını taşımakta, İsmail Hikmet Ertaylan ile Ali Nihad Tarlan’ın da divan edebiyatının çeşitli konuları ve şahsiyetleriyle ilgili önemli araştırmaları yer almaktadır.

Dergi esas itibariyle halkevlerinin, dolayısıyla Cumhuriyet Halk Partisi’nin bir nevi yayın organı olması dolayısıyla kapağında sık sık devrin cumhurbaşkanı İsmet İnönü ile parti yöneticilerinin fotoğraflarına, iç sayfalarında da aynı şekilde İnönü’nün beyanat, yazı ve bazı özel mektuplarıyla yine parti yöneticilerinin konuşma ve beyanatlarına yer vermesiyle dikkati çekmektedir. Özellikle çok partili dönemin başladığı 60. sayıdan itibaren muhtevası büyük ölçüde değişen dergide, iktidardaki Cumhuriyet Halk Partisi’ni açıkça övücü nitelikte bazı yazılarla sosyokültürel nitelikteki yazıların ağırlık kazandığı görülmektedir. Dergi görünüşte siyasî bir mahiyet taşımamakla beraber yeni kurulmuş bulunan Demokrat Parti hakkında zaman zaman ağır eleştiriler de yapmaktadır. Yayını II. Dünya Savaşı’nın son yıllarına rastladığından Avrupa’daki savaş dolayısıyla konuyla ilgili çeşitli yazılara da yer verilmiştir.

Türk ve Batı kültürüne aynı mesafe ile yaklaştığı görülen derginin özelliklerinden biri de XX. yüzyılın önemli felsefe akımlarından biri olan egzistansiyalizm hakkında çeşitli tanıtma ve tahlil yazıları yanında Lucretius, Victor Hugo, Balzac, Freud, Proust, Eliot, Byron, Valéry, Schopenhauer, Huxley, Charles Morgan, Malraux ve Matisse gibi Batı kültür, sanat ve edebiyatının önemli şahsiyetleri hakkında tanıtıcı mahiyette telif ve tercüme yazılara yer verilmiş olmasıdır. Derginin 23 Nisan (sayı 11), Lozan (sayı 17), Anıtkabir (sayı 24), V. Dil Kurultayı (sayı 45) gibi özel sayıları da vardır.

Mehmet Kaplan’ın eski ve yeni Türk edebiyatıyla ilgili yazıları, şiir tahlilleri ve kitap tanıtma yazıları, Sabri Esat Siyavuşgil’in Ahmet Midhat Efendi, Halit Ziya Uşaklıgil ve Ahmet Hâşim gibi Türk şair ve yazarları hakkındaki kapsamlı incelemeleri, ayrıca Maksim Gorki, Lev Tolstoy, Paul Valéry, André Gide, André Suarès, Stefan Zweig ile A. Davenport, Apollinaire, Alphonse Daudet ve Charles Morgan’dan yapılan çevirilerle derginin zengin bir muhtevaya sahip olduğu görülmektedir. Bunlardan başka çeşitli deneme yazıları ve hikâyelerle yeni çıkan kitap ve dergileri tanıtıcı yazılarla tanınmış sanatçı, edebiyatçı ve kültür adamlarıyla ilgili haberler de yer almaktadır.

Dergide birçok genç şairin eserleri yanında Yahya Kemal Beyatlı, Ahmet Hamdi Tanpınar, Cahit Sıtkı Tarancı, Behçet Kemal Çağlar, Halit Fahri Ozansoy, Ceyhun Atuf Kansu, Sabahattin Batur, Fazıl Hüsnü Dağlarca, Cahit Tanyol, Attila İlhan ve İbrahim Zeki Burdurlu’nun şiirlerine de yer verilmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 23. cildinde, 300-301 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.