ISLÂHU’l-MANTIK

Daha çok bu eseriyle üne kavuştuğu için bazı kaynaklarda “sâhibü Islâhi’l-mantık” diye anılan müellif eserine mukaddime yazmamıştır. Ancak muhtevasından çeşitli dil hatalarını düzeltmek amacıyla yazıldığı anlaşılmaktadır. İbn Kuteybe’nin Edebü’l-kâtib’ine mukaddimesinin uzunluğu sebebiyle “kitapsız mukaddime”, Iṣlâḥu’l-manṭıḳ’a da “mukaddimesiz kitap” denilmiştir (İbn Hallikân, V, 442).

İbnü’s-Sikkît, iki kısma ve 112 bölüme ayırdığı eserinde çeşitli vezinde ve yapıdaki kelimelerle vezinleri aynı, mânaları farklı veya mânaları aynı vezinleri farklı kelimelere yer vermiştir. İlletli ve sahih kelimelerle hemzeli, hemzesiz ve şeddeli kelimeleri incelerken halkın bu kelimelerdeki yanlışlarına dikkat çekmiştir. Bu arada lehçe farkları üzerinde de durmuş, fasih konuşan bedevîlerden nakillerde bulunmuş ve kendisinden önceki dilcilerin yanlış diye kaydettikleri bazı hususlara itiraz etmiştir. Müellif, halk dilinde kullanılan kelime ve ifadelere de temas etmekle birlikte daha çok fasih kelimelere yer vermiştir. Ayrıca sesleri ve mahreçleri yakın kelimelerle fonetik ve semantik değişim ve dönüşümler üzerinde durmuştur. Sarf konusunda da bilgi veren İbnü’s-Sikkît iştikak kurallarından, çeşitli vezinler ve sayılarla ilgili kurallardan, bazı atasözlerinin izahı ile ism-i mevsûl, semâî müennesler ve sadece olumsuz şekilde kullanılan ifadelerden, tesniyelerden ve özel isimlerin tesniyelerinden de bahsetmiş, eserin sonunda “fuale” veznindeki sıfat ve isimler hakkında bilgi vermiştir.

Iṣlâḥu’l-manṭıḳ Ezherî’nin Tehẕîbü’l-luġa’sı, İbn Sîde’nin el-Muḫaṣṣaṣ’ı, İbn Fâris’in Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa’sı, Ahmed b. Muhammed el-Feyyûmî’nin el-Miṣbâḥu’l-münîr’i, Zebîdî’nin Tâcü’l-ʿarûs’u, Ebû Ubeyd el-Bekrî’nin Faṣlü’l-maḳāl’i, Süyûtî’nin el-Müzhir’i ve Abdülkādir el-Bağdâdî’nin Ḫizânetü’l-edeb’i gibi temel eserlerin başlıca kaynakları arasında yer alır. İbn Kuteybe Edebü’l-kâtib’inde, İbnü’s-Sikkît’in bu eseriyle el-Elfâẓ’ındaki metodunu takip etmiş, bu iki eserdeki bölümlerin büyük bir kısmını kitabına almış, ancak İbnü’s-Sikkît’in adını anmamıştır. Müellifin çağdaşı olan veya daha sonra yetişen dil ve edebiyat âlimleri Iṣlâḥu’l-manṭıḳ’tan övgüyle söz etmişlerdir. Müberred, Bağdatlılar’ın eserleri arasında İbnü’s-Sikkît’in bu eserinden daha iyisini görmediğini söylemiş (Kemâleddin el-Enbârî, s. 179), bazı âlimler de Bağdat köprüsünden Iṣlâḥu’l-manṭıḳ gibisinin geçmediğini ifade ederek bu görüşü paylaşmışlardır (İbn Hallikân, VI, 400).

Günümüze Ebû Muhammed Kāsım b. Muhammed b. Beşşâr el-Enbârî rivayetiyle gelen Iṣlâḥu’l-manṭıḳ, 372 (982) yılında Ebü’l-Kāsım Ahmed b. Hasan’ın Ahmed b. Fâris’e birkaç defa okuduğu bir nüshası esas alınarak Ahmed Muhammed Şâkir ve Abdüsselâm Muhammed Hârûn tarafından neşredilmiş (Kahire 1949, 1956, 1970, 1987), bu neşirdeki hatalara ilişkin olarak Muhammed Sâlih et-Tikrîtî bir tenkit yazmıştır (bk. bibl.).

Eser üzerinde şerh, tehzîb ve ihtisar türü çalışmalar yapılmıştır. Bunların en önemlilerinden biri Hatîb et-Tebrîzî’nin Tehẕîbü Iṣlâḥi’l-manṭıḳ adlı eseridir. Tebrîzî mukaddimesinde, Iṣlâḥu’l-manṭıḳ’ın hacminin küçüklüğüne rağmen önemli bilgiler ihtiva etmesi sebebiyle büyük ilgiye mazhar olduğunu görünce eserde bulunan gereksiz tekrarları çıkarıp örnek beyitlerdeki hataları düzeltmek ve bazı güç tarafları açıklamak üzere eserini yazdığını belirtmektedir (Hatîb et-Tebrîzî, neşredenin girişi, I, 41). Tebrîzî’nin bu eseri Bedreddin Na‘sânî (Kahire 1913), Muhammed Zekî ve Sâlih Ali Bek tarafından kısmen (Kahire 1913), Fevzî Abdülazîz Mes‘ûd tarafından tam olarak iki cilt halinde (Kahire 1986-87) neşredilmiştir. Eser için bir tehzîb ve ihtisar çalışması da Vezîr Ebü’l-Kāsım Hüseyin b. Ali el-Mağribî tarafından yapılmış, kitaptaki karışık lugat malzemesi isim ve fiil kalıplarıyla diğer hususlar (lefîf) olmak üzere üç bölümde toplanmıştır. el-Müneḫḫal muḫtaṣaru Iṣlâḥi’l-manṭıḳ adıyla Cemâl Talebe tarafından yayımlanan (bk. bibl.) bu eserle ilgili olarak Ebü’l-Alâ el-Maarrî Risâletü’l-iġrîd’i yazmıştır (bk. DİA, X, 290). Diğer bir çalışma da Yûsuf b. Hasan es-Sîrâfî’nin Şerḥu ebyâti Iṣlâḥi’l-manṭıḳ adlı kitabıdır (nşr. Yâsîn Muhammed Sevvâs, Dübey 1992). Ebü’l-Bekā el-Ukberî, el-Meşûfü’l-muʿlem fî tertîbi’l-Iṣlâḥ ʿalâ ḥurûfi’l-muʿcem adıyla yaptığı çalışmada (nşr. Yâsîn Muhammed Sevvâs, Mekke 1403/1983) Iṣlâḥu’l-manṭıḳ’ı alfabetik olarak tertip etmiş, farklı yerlerde bulunan bilgileri bir araya getirmiş, tekrarları çıkarıp karmaşık noktaları izah etmiş ve bazı eksiklikleri tamamlamıştır. Buna benzer bir çalışma da Muhammed Hasan Bikâî tarafından gerçekleştirilmiştir (bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 194 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.