İBNÜ’z-ZİYÂ el-MEKKÎ

9 Muharrem 789 (30 Ocak 1387) tarihinde babasının kādılkudât olarak görev yaptığı Mekke’de dünyaya geldi. Kendisinin bu tarihi vermesine karşılık babası 25 Muharrem’de doğduğunu kaydetmiştir (Necmeddin İbn Fehd, s. 213). Hayatının büyük bir kısmını Mekke’de geçirmekle birlikte Kahire ve Kudüs gibi ilim merkezlerine de seyahat ederek birçok âlimden faydalandı. Babasından, Şehâbeddin İbn Zahîre, Kāriülhidâye, Şerefeddin İbnü’l-Kuveyk, Şehâbeddin İbnü’n-Nâsıh, Ali b. Ahmed en-Nüveyrî, Muhammed b. Abdüddâim el-Birmâvî, Zeynüddin el-Merâgī, İzzeddin İbn Cemâa ve İbn Hacer el-Askalânî’den fıkıh, fıkıh usulü, tefsir, hadis, kelâm, kıraat ve belâgat okudu. Başta fıkıh olmak üzere bu dallarda kendini yetiştiren İbnü’z-Ziyâ babasının yokluğunda onun yerine kādılkudâtlığa vekâlet etti ve 825 (1422) yılında onun vefatından sonra bu göreve tayin edildi. Bir süre Mescid-i Harâm’la ilgili vazifeleri üstlendi ve Mekke muhtesipliğini yürüttü. 830’da (1427) kadılık uhdesinde kalmak üzere bu iki görevden alındı. 845 yılı Receb ayında (Kasım 1441) asıl görevinden de azledilmekle beraber ramazan ayında tekrar vazifesine iade edildi ve ölünceye kadar bu görevde kaldı. Kadılık yaptığı sırada Mescid-i Harâm ve Mekke’deki Gıyâsiyye Medresesi’nde ders verdi. Talebeleri arasında Necmeddin İbn Fehd, Abdülkādir el-Muhyevî ve Sehâvî gibi âlimler bulunmaktadır. 27 Zilkade 854 (1 Ocak 1450) tarihinde vefat etti ve Cennetü’l-muallâ’da babasının kabri yanına defnedildi.

Eserleri. 1. el-Baḥrü’l-ʿamîḳ fî menâsiki’l-muʿtemir ve’l-ḥâc ile’l-beyti’l-ʿatîḳ. Müellifin yirmi dört yaşında iken kaleme aldığı eserin sonunda Mekke ve Medine tarihi ve bu şehirlerdeki önemli mekânlarla ilgili bilgilere de yer verilmiştir. Kitabın Leiden Üniversitesi Kütüphanesi (Or., nr. 397), Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî (Fıkhü Hanefî, nr. 40) ve Berlin Staatsbibliothek’te (DMBİ, IV, 128) nüshaları mevcuttur.

2. eż-Żiyâʾü’l-maʿnevî ʿalâ Muḳaddimeti’l-Ġaznevî. Ahmed b. Muhammed el-Gaznevî’nin Hanefî mezhebine göre ibadet konularını anlatan eserinin şerhidir. Süleymaniye Kütüphanesi’nde birçok yazma nüshası bulunan kitabın (Esad Efendi, nr. 756; Süleymaniye, nr. 502; Damad İbrâhim Paşa, nr. 565; Serez, nr. 988) baş tarafında ilim öğrenmenin fazileti anlatılmış ve Ebû Hanîfe’nin menâkıbına yer verilmiştir.

3. Tenzîhü’l-Mescidi’l-Ḥarâm ʿan bidaʿi ceheleti’l-ʿavâm. Bizzat İbnü’z-Ziyâ’nın bundan ihtisar ettiği Risâle fî beyâni tenzîhi’l-Mescidi’l-Ḥarâm ʿan bidaʿi ceheleti’l-ʿavâm adlı kitabın müellif hattıyla yazılmış nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir mecmua içindedir (Yenicami, nr. 1182, vr. 120^b-122^a; ayrıca bk. Muhammed Habîb el-Hîle, s. 133).

4. Muḫtaṣarü’l-Müsned li-Ebî Ḥanîfe. Müellif tarafından nesih hattıyla yazılmış bir nüshası Köprülü Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 421, 307 varak).

5. el-Mütedârik ʿale’l-medârik fi’t-tefsîr. Dirâyet tefsiri özelliği taşıyan eserin Hûd sûresinin sonuna kadar yazıldığı, geri kalan kısmın müellifin babası tarafından tamamlandığı belirtilmektedir (Sehâvî, VII, 85). Kitabın, Tâhâ sûresinden Hac sûresinin sonuna kadar olan âyetlerin tefsirini ihtiva eden bir cildi Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Esad Efendi, nr. 60).

6. el-Meşraʿ fî şerḥi’l-Mecmaʿ. Muzafferüddin İbnü’s-Sââtî’nin Hanefî fıkhına dair Mecmaʿu’l-baḥreyn adlı eserinin şerhi olup I. cildi Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Cârullah Efendi, nr. 705), bir nüshası da Kahire’de Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunmaktadır (Brockelmann, GAL, I, 477; DMBİ, IV, 128).

7. Târîḫu Mekkete’l-müşerrefe ve’l-Mescidi’l-Ḥarâm ve’l-Medîneti’ş-şerîfe ve’l-ḳabri’ş-şerîf (nşr. Alâ’ İbrâhim el-Ezherî – Eymen Nasr el-Ezherî, Beyrut 1418/1997). Muhammed Habîb el-Hîle, bunun müstakil bir eser değil el-Baḥrü’l-ʿamîḳ’in sonundaki iki bölümden ibaret olduğunu belirtmektedir (et-Târîḫ, s. 131-132).

8. eş-Şâfî fi’ḫtiṣâri’l-Kâfî. Hâkim eş-Şehîd’in eserinin muhtasarıdır (Brockelmann, GAL Suppl., I, 289).

Kaynaklarda ismi geçen diğer eserleri de şunlardır: Şerḥu’l-Vâfî fi’l-fürûʿ, Şerḥu Uṣûli’l-Pezdevî (kıyas bölümüne kadar yazabilmiştir), en-Nüket ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 248 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.