https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnur-rakkam
İbnü’l-Hatîb tarafından zikredilen sınırlı mâlûmat dışında hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Mürsiyeli (Murcia) olup muhtemelen bu şehirde doğdu ve orada yetişti. Kastilya Kralı X. Alfonso’nun şehri ele geçirmesinden (1267) sonra Kuzey Afrika’ya göç etti. ez-Zîcü’l-ḳavîm adlı eserindeki astronomi tablolarının Tunus koordinatlarına göre hazırlanmasından bu şehre gittiği anlaşılmaktadır. Nitekim ez-Zîcü’ş-şâmil’deki birçok tablo da bir süre yaşadığı Cezayir’in Bicâye şehrinin enlemine göre düzenlenmiştir. Nasrîler’den (Benî Ahmer) Gırnata’da (Granada) hüküm süren II. Muhammed’in (1273-1302) daveti üzerine Bicâye’den ayrılarak onun yanına gitti. Orada fıkıh, hesap, astronomi, tıp, geometri ve cebir alanlarındaki bilgisiyle tanındı. Kendisinden ders alanlar arasında Nasrî Hükümdarı Ebü’l-Cüyûş Nasr ve Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ahmed b. Hüzeyl et-Tücîbî’nin adları anılmaktadır. İbnü’r-Rakkām ileri bir yaşta iken 21 Safer 715 (27 Mayıs 1315) tarihinde Gırnata’da vefat etti.
Eserleri. 1. ez-Zîcü’ş-şâmil fî teẕhîbi’l-Kâmil (Kandilli Rasathânesi Ktp., nr. 249). 679 (1280) yılında telif edilen eser bir mukaddime, 145 bab, çok sayıda astronomi tablosu ile bir hâtimeden ibarettir. İbnü’r-Rakkām mukaddimede mevcut zîclerin çoğunun ıslaha muhtaç olduğunu görerek bir zîc hazırlamaya karar verdiğini belirtir. Ebû Muhammed Abdülhak İbnü’l-Hâim el-Gāfikī el-İşbîlî’nin ez-Zîcü’l-kâmil fi’t-teʿâlîm adlı eserinin hatasız olmakla birlikte ayrıntıya kaçtığını, hey’et ve tâdili bir araya getirdiğini, bu sebeple bazı konuları açıklayıp tâdillerini yenileyerek eseri öğrenciler için uygun hale getirdiğini söyler. İbnü’r-Rakkām elindeki ez-Zîcü’l-Kâmil nüshasında astronomi tabloları mevcut bulunmadığından kendi çalışmasına gerekli tabloları da eklemiştir. İlk yetmiş altı babda İbnü’l-Hâim’in eseri düzenlenmiş, diğer bablar İbnü’r-Rakkām tarafından telif edilmiş, son bölümde de genelde İbn İshak et-Tûnisî’den alınan yetmiş bir astronomi tablosuna yer verilmiştir. Muhammed Abdurrahman, Ḥisâbü aṭveli’l-kevâkib fi’z-Zîci’ş-şâmil fî teẕhîbi’l-Kâmil li’bni’r-Raḳḳām adıyla bir doktora tezi hazırlamıştır (1996, Barcelona Üniversitesi).
2. ez-Zîcü’l-ḳavîm fî fünûni’t-taʿdîl ve’t-taḳvîm (Rabat Umumi Ktp., nr. 260). Tunus’ta yazıldığı tahmin edilen ve ez-Zîcü’ş-şâmil’in basitleştirilmiş bir nüshasını andıran eser Tunus şehrinin koordinatlarına göre düzenlenmiş olup sonradan Gırnata koordinatlarına uyarlanmış ve çok sayıda astronomi tablosu eklenmiştir. E. S. Kennedy bu iki zîcin muhtevasını bir makalesinde incelemiştir (“The Astronomical Tables of Ibn al-Raqqām, a Scientist of Granada”, Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, XI [1997], s. 35-72).
3. ez-Zîcü’l-müstevfî li-mâ hâze mine’l-basṭ ve’l-ḥaẓẓi’l-evfer ve’l-ḳısti’l-evfâ (Rabat Umumi Ktp., nr. 2308 D, 2461, 4157). Eserin mukaddimesinden bir parça Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’dedir (Mîkāt, nr. 718/2, vr. 3a-4b; ayrıca 15. babı, Selâ Subeyhiyye Ktp., nr. 38/4). Zîcin “Maʿrifetü’l-evcât” adlı 18. babı Montse Diaz-Fajardo tarafından İspanyolca tercümesiyle (al-Qantara, XXVI/1, Madrid 2005, s. 19-30) ve “Maʿrifetü iḫtilâfi manẓari’l-ḳamer” adlı 57. bab J. Bellver ve J. Samsó tarafından İngilizce çevirisiyle (“Ibn al-Raqqām on Lunar Parallax”, Suhayl, XI, Barcelona 2012, s. 189-229) birlikte neşredilmiştir.
4. Risâle fî ʿilmi’ẓ-ẓılâl. Namaz vakitleri için güneş saatleri yapımının ve konuyla ilgili matematik ve astronomi esaslarının ele alındığı risâle kırk dört fasıldan oluşmakta ve çok sayıda geometrik çizim içermektedir. Bu çalışmanın Endülüs’te güneş saatleri konusunda telif edilen eserler arasında muhteva bakımından tam olan tek risâle olduğu kaydedilir (Casulleras, s. 564). Juan Carandell eser üzerine Barcelona Üniversitesi’nde bir doktora tezi hazırlamış (1987), daha sonra İspanyolca çevirisi ve açıklamalarla birlikte neşretmiştir (Barcelona 1988). Eserin kıble yönünü belirleme ve herhangi bir yerle Mekke arasındaki mesafeyi tesbit etmeye dair 43. faslını yine Juan Carandell Arapça metni ve İngilizce tercümesiyle birlikte bir makalede incelemiştir (“An Analemma for the Determination of the Azimuth of the Qibla in the Risāla fī ʿilm al-ẓilāl of Ibn al-Raqqām”, Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, I [1984], s. 61-72; risâlenin öğle ve ikindi vakitlerinin hesaplanmasıyla ilgili 21. faslının İspanyolca tercümesi ve incelemesi: “Trazado de las curvas de oración en los cuadrantes horizontales en la Risāla fī ʿilm al-ẓilāl de Ibn al-Raqqām”, Dynamis, IV, Granada 1984, s. 23-32).
5. Manẓûme fi’l-ʿamel bi’l-usṭurlâb (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Felek, nr. 3982; elli üç babdan oluşan yirmi dört varaklık bu nüshanın sondan biraz eksik olduğu anlaşılmaktadır). İbnü’r-Rakkām’ın bu konuyla ilgili Risâle fi’l-usṭurlâb (Selâ Subeyhiyye Ktp., nr. 159), Taḳyîd fi’l-ʿamel bi-küreti’l-usṭurlâb (Rabat Umumi Ktp., nr. 2233 D, vr. 217-219), İstiḫrâcü’l-meṭâlibi’n-nücûmiyye bi’l-usṭurlâb (Selâ Subeyhiyye Ktp., nr. 169/5, onuncu baba kadar gelmiş olup yedi varaktan ibarettir) adlı başka çalışmaları da vardır.
6. Tenbîhü’l-elbâb fî ḳavânîni’l-ḥisâb (Selâ Subeyhiyye Ktp., nr. 507/1, yedi varaktan ibarettir). Eserde örnek ve sayı işaretleri dahil rumuz kullanmadan yapılan hesap ve cebir işlemlerine, kare ve küp köklerinin elde edilmesine, kesir ve denklemlere yer verilmiştir.
7. et-Tenbîh ve’t-tebṣîr fî ḳavâʿidi’t-teksîr. Silindir, küre, küp vb. çok kenarlı şekillerin yüzey alanlarının hesaplanmasıyla (teksîr) ilgilidir (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 10360, vr. 1; et-Tenbîh ve’t-tebṣîr fî nevâzili’t-teksîr adıyla, Rabat Umumi Ktp., nr. 2215 D, vr. 323-325; nr. 1588 D, vr. 146a-147b, Teʾlîf fi’t-teksîr şeklinde yakıştırma bir adla kayıtlıdır). Muhammed el-Arabî el-Hattâbî, bu risâle ile İbnü’l-Bennâ el-Merrâküşî’nin Risâle fi’l-eşkâli’l-misâḥiyye adlı çalışmasını birlikte neşretmiştir (“Risâletân fî ʿilmi’l-misâḥa li’bni’r-Raḳḳām ve’bni’l-Bennâʾ”, Daʿvetü’l-ḥaḳ, sy. 256 [Rabat 1406/1986], s. 39-47).
8. el-Kitâbü’l-Kebîr. İbn Sînâ’nın eş-Şifâʾı tarzında düzenlenen tıbba dair bu eserin on iki cilt olduğu kaydedilir (Casiri, II, 82; Leclerc, II, 251).
9. Teʾlîf fi’ṭ-ṭıb (Rabat Umumi Ktp., nr. 1681 D, vr. 1-180).
10. Ḫulâṣatü’l-iḫtiṣâṣ fî maʿrifeti’l-ḳuvâ ve’l-ḫavâṣ. İbn Vahşiyye’nin el-Filâḥatü’n-Nabaṭiyye adlı eserinden ihtisar edilmiştir. Mukaddimesinde ve sonunda işaret edildiği gibi eser Nasrî hükümdarının emriyle, söz konusu kitapta şeriat esaslarına aykırı olarak Zühre yıldızına bitkiler üzerinde tesir nisbet edilmesi gibi küfür ve ilhâda yol açan bilgilerin çıkarılması amacıyla hazırlanmış, el-Filâḥatü’n-Nabaṭiyye’nin tertibine göre on beş bab halinde düzenlenmiştir (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2238, Giresun, nr. 159; Cambridge Üniversitesi Ktp., nr. 432; Birmingham Üniversitesi Cadbury Araştırma Ktp., Islamic Arabic, nr. 1485; Taḳyîd min Kitâbi’l-Filâḥati’n-Nabaṭiyye adıyla, Rabat Umumi Ktp., nr. 1681 D, vr. 181-188). Su, hava değişiklikleri, yağmurlar, mevsimlik uygulamalar, toprakların özellikleri, zararlı otlar, ağaçların oluşumu, budanmaları, tahıl, meyve ve hububatı saklama yöntemleri vb. ziraatla ilgili bilgilerin derlendiği eserde ziraata dair olmayan hususlar, özellikle bitki adlarından okunması ve anlaşılması güç olanlar çıkarılmıştır (Fehd, s. 85-86).
Kaynaklarda İbnü’r-Rakkām’ın Kitâbü’l-Ḥayevân ve’l-ḫavâṣ, ʿİlâcü’l-emrâż, Ebkârü’l-efkâr fi’l-uṣûl ve Telḫîṣü’l-mebâḥis̱ adlı eserlerinin de bulunduğu kaydedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
İbnü’l-Hatîb, el-İḥâṭa, III, 69-70.
İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, III, 295-296.
M. Casiri, Bibliotheca Arabico-Hispana Escurialensis, Osnabrück 1969, I, 352; II, 82.
L. Leclerc, Histoire de la médecine arabe, Paris 1876, II, 251.
Suter, Die Mathematiker, s. 159.
Sarton, Introduction, III/1, s. 132, 695.
Y. S. Allûş – Abdullah er-Recrâcî, Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyyeti’l-maḥfûẓa fi’l-Ḫizâneti’l-ʿâmme bi-Rabâṭ, Paris 1958, II, 262, 275, 342.
Muhammed el-Arabî el-Hattâbî, Fehârisü’l-Ḫizâneti’l-Ḥaseniyye, Rabat 1403/1983, III, 51-52.
Muhammed Haccî, Fihrisü’l-Ḫizâneti’l-ʿilmiyyeti’ṣ-Ṣubeyḥiyye bi-Selâ, Küveyt 1406/1986, s. 457, 461-462, 481.
D. A. King, A Survey of the Scientific Manuscrips in the Egyptian National Library, Winona Lake 1986, s. 84, 138.
a.mlf., Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿilmiyyeti’l-maḥfûẓa bi-Dâri’l-kütübi’l-Mıṣriyye, Kahire 1986, II, 118, 408.
a.mlf. – J. Samsó, “Zīd̲j̲”, EI2 (İng.), XI, 501.
J. Samsó, Las Ciencias de los Antigous en al-Andalus, Madrid 1992, s. 414-416, 421-427.
a.mlf., “Ibn al-Raqqām”, Encyclopaedia of the History of Science, Technology and Medicine in Non-Western Cultures (ed. H. Selin), Dordrecht 1997, s. 412.
a.mlf., “Andalusian Astronomy in 14th Century Fez: al-Zîj al-Muwâfıq of Ibn Azzûz al-Qusantînî”, Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, XI, Frankfurt am Main 1997, s. 74-75.
a.mlf. – J. Vernet, “Teṭavvürâtü’l-ʿilmi’l-ʿArabî fi’l-Endelüs”, Mevsûʿatü târîḫi’l-ʿulûmi’l-ʿArabiyye (nşr. Rüşdî Râşid), Beyrut 1997, I, 397, 401.
Tevfîk Fehd, “Devrü’l-filâḥati’n-Nabaṭiyye fî taṭvîri ʿilmi’l-filâḥa ʿinde’l-ʿArab”, İshâmâtü’l-ʿArab fî ʿilmi’l-filâḥa, Küveyt 1408/1988, s. 85-86, 89.
M. Comes, “The Accession and Recession Theory in al-Andalus and the North of Africa”, From Baghdad to Barcelona: Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Prof. Juan Vernet (ed. Jesep Casulleras – Julio Samsó Moya), Barcelona 1996, I, 355, 359-364.
E. S. Kennedy, “The Astrological Houses as Defined by Medieval Islamic Astronomers”, a.e., II, 557-568, 577-578.
M. İbrâhim el-Kettânî – Sâlih et-Tâdilî, Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyyeti’l-maḥfûẓa fi’l-Ḫizâneti’l-ʿâmme bi’r-Rabâṭ, Rabat 1997, V, 171.
Saîd el-Murâbıtî, Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyyeti’l-maḥfûẓa fi’l-Ḫizâneti’l-ʿâmme bi’r-Rabâṭ, Dârülbeyzâ 2002, VII, 373-374.
B. A. Rosenfeld – Ekmeleddin İhsanoğlu, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization and Their Works (7th-19th c.), Istanbul 2003, s. 235, 553.
M. Süveysî – M. Hişâm en-Na‘sân, “İbnü’r-Raḳḳām”, Mv.AU, X, 388-391.
J. Casulleras, “Ibn al-Raqqām”, The Biographical Encyclopedia of Astronomers (ed. T. Hockey v.dğr.), New York 2007, s. 563-564.
