İBNÜ’l-HOCA, Muhammed Habîb

24 Ekim 1922 tarihinde Tunus’ta doğdu. Zeytûne Üniversitesi Şeriat Fakültesi’nden âlimiyye diploması ile mezun oldu (1946). Hocaları arasında kendisinden çok etkilendiği ve “babam” dediği Muhammed Tâhir İbn Âşûr gibi âlimler vardır. Daha sonra aynı üniversitede müderris olarak göreve başladı; ardından yardımcı profesör oldu, Sorbonne Üniversitesi’nde Régis Blachère’in yönetiminde Hâzim el-Kartâcennî’nin Minhâcü’l-büleġāʾsı üzerine hazırladığı tezle doktorasını verdi (1964). İki yıl kaldığı Paris’te daha önce aldığı geleneksel İslâmî ilimler eğitimi yanında çağdaş Batı düşüncesi ve hayat anlayışına da vâkıf oldu. Zeytûne Üniversitesi Şeriat ve Usûlüddin Fakültesi’nde İslâm hukuku ve Kur’an araştırmaları alanında profesör olarak görevini sürdürdü, 1970-1976 yıllarında fakülte dekanlığı yaptı. Sekiz yıl süren Tunus müftülüğü görevinin (1976-1984) ardından Cidde’de İslâm Konferansı Teşkilâtı’na bağlı Mecmau’l-fıkhi’l-İslâmî genel sekreterliğine getirildi ve uzun süre bu görevi yürüttü (1984-2008). 1993’te Tunus’ta Beytülhikme’nin kurucuları arasında yer aldı. ed-Dârü’t-Tûnisiyye li’n-neşr ve’t-tevzî adlı yayın kurumunu faaliyete geçirip müdürlüğünü üstlendi. Medine İslâm Üniversitesi Yüksek Danışma Meclisi, Ezher İslâm Araştırmaları Akademisi, Arap Dil Kurumu (Mısır ve Suriye), Irak Bilim Akademisi, Hindistan Fıkıh Akademisi, Fas Kraliyet Akademisi, Ürdün Kraliyet Âlü’l-Beyt İslâm Düşüncesi Enstitüsü, Uluslararası İslâm Mezheplerini Yakınlaştırma Kurumu Umumi Cemiyeti (başkan), Mekāsidü’ş-şerîa Araştırmaları Merkezi Yüksek Meclisi (Londra) gibi birçok kurumda üyelik yaptı. İslâm ülkelerinde düzenlenen birçok ilmî toplantıya katılarak tebliğ sundu, ilim ve araştırma kurumlarında konferanslar verdi. 17 Ocak 2012 tarihinde Tunus’ta vefat etti.

Başlangıçta ilgi alanı Arap dili ve edebiyatı olan İbnü’l-Hoca, Arap dil bilimleri ve ekolleri, dil ve edebiyat tarihi üzerinde araştırmalar yapmış, daha sonra Kur’an, sünnet ve ağırlıklı olarak fıkıh sahasına yönelmiştir. Özellikle hocası İbn Âşûr’un makāsıd düşüncesinden etkilenmiş, makāsıdı usûl-i fıkıh dışında müstakil bir ilim olarak değerlendirmiş, geleneksel fıkıh usulü ve birikimiyle çağdaş ihtiyaç ve imkânlar arasında denge gözeten metodolojik bir yaklaşımı benimsemiştir. Sadece nasları bilmenin hüküm çıkarmak için yeterli olmayacağını, nasları ta‘lîl ve makāsıd konusunda da ihatalı bilgiye sahip olmak ve sünnetin Kur’an’ı açıklayıcı rolünü göz önünde bulundurmak gerektiğini ileri sürmüştür. Mecmau’l-fıkhi’l-İslâmî’de çeyrek asır süren görevi esnasında yürüttüğü araştırma ve faaliyetlerde de İslâm’ın genel amaç ve ilkelerini daima önde tutmuş, mezhep görüşünü veya özel menfaatleri ümmetin ortak faydasının önüne geçirmeme hususunda büyük çaba göstermiştir.

Eserleri. Telif: Ḥâzim al-Qarṭagannî (Tunis 1967; doktora tezi olan Kartâcennî’nin Minhâcü’l-büleġāʾ ve sirâcü’l-üdebâʾ adlı eserinin inceleme kısmının Fransızca tercümesidir); el-ʿAmel fî naẓari’l-İslâm (Tunus 1971); Mevâḳıfü’l-İslâm (Tunus 1972, 1379/1979); Yehûdü’l-Maġribi’l-ʿArabî (Kahire 1973; Kahire Arap Araştırmaları Enstitüsü Filistin Araştırmaları Bölümü’nde verilen bir konferansın metnidir); ed-Dînü’l-ḳayyim (Kahire 1406); Şeyḫu’l-İslâm el-imâmü’l-ekber Muḥammed b. Ṭâhir b. ʿÂşûr (I-III, Devha 1425/2004, I. cilt bu eserdir, II. cilt İbnü’l-Hoca’nın Beyne ʿilmeyi uṣûli’l-fıḳh ve maḳāṣıdi’ş-şerîʿa’sı ve III. cilt İbn Âşûr’un Maḳāṣıdü’ş-şerîʿa’sının neşridir, Tunus 2008).

Neşir: Hâzim el-Kartâcennî, Minhâcü’l-büleġāʾ ve sirâcü’l-üdebâʾ (Tunus 1386/1966; Beyrut 1401/1981,1986), Ḳaṣâʾid ve muḳaṭṭaʿât (Tunus 1392/1972; Kartâcennî’nin Osman el-Ke‘‘âk tarafından neşredilen divanında [Beyrut 1384/1964] yer almayan şiirlerini İbnü’l-Hoca daha önce Don Emilio García Gómez ve Mehdî Allâm’ın yayımladığı el-Maḳṣûre’siyle birlikte çeşitli yazma ve matbu eserlerden derleyip neşretmiştir); İbn Rüşeyd, İfâdetü’n-naṣîḥ fi’t-taʿrîf bi-senedi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ (Tunus 1394/1974), es-Senenü’l-ebyen ve’l-mevridü’l-emʿan fi’l-muḥâkeme beyne’l-imâmeyn fi’s-senedi’l-muʿanʿan (Tunus 1397/1977), Milʾü’l-ʿaybe (II, 1402/1982; III, Tunus 1981; V, Beyrut 1408/1988); Muhammed Tâhir İbn Âşûr, Maḳāṣıdü’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye (Devha 1425/2004); Muhammed Bayram es-Sânî, el-Vefâ bimâ yeteʿallaḳ bi-beyʿi’l-vefâ (Mecelletü Mecmaʿi’l-fıḳhi’l-İslâmî, VII/3 [Cidde 1412/1992], s. 107-324). İbnü’l-Hoca’nın bazı eser ve neşirleri Tunus Kültür Bakanlığı tarafından el-Aʿmâlü’l-kâmile li’d-Duktûr Muḥammed el-Ḥabîb İbnü’l-Ḫoca adıyla bir arada yayımlanmıştır (I-V, Tunus 2008; I. ciltte Hâzim el-Kartâcennî’nin Ḳaṣâʾid ve muḳaṭṭaʿât, II. ciltte Minhâcü’l-büleġāʾ, III. ciltte Şeyḫu’l-İslâm el-imâmü’l-ekber Muḥammed b. Ṭâhir b. ʿÂşûr, IV. ciltte Beyne ʿilmeyi uṣûli’l-fıḳh ve maḳāṣıdi’ş-şerîʿa, V. ciltte İbn Âşûr’un Maḳāṣıdü’ş-şerîʿa’sının neşri yer almaktadır).

İbnü’l-Hoca’nın özellikle Tunus müftüsü olduğu dönemde Tunus’ta çıkan el-Hidâyetü’l-İslâmiyye ve Cevherü’l-İslâm dergileriyle diğer bazı dergilerde çok sayıda fetvası yayımlanmış, ayrıca makaleleri çıkmıştır: “el-Cihâd fi’l-İslâm” (Min vaḥyi leyleti’l-Ḳadr: Dirâsât İslâmiyye, Tunus 1971, s. 97-131); “el-ʿArabiyye fî Tûnis beyne’l-fuṣḥâ ve’l-ʿâmiyye” (MMLA, XLI [Kahire 1398/1978], s. 69-114); “el-Cânibü’l-luġavî ve’l-beyânî fi’t-Taḥrîr ve’t-tenvîr” (MMLA, LIV [Kahire 1404/1984], s. 17-52); “Ḫaberü’l-âḥâd ve ḥücciyyetü’l-ʿameli bihî” (Hedyü’l-İslâm, XXXI/2 [Amman 1406/1987], s. 26-42); “Müstaḳbelü’l-ictihâdi’l-fıḳhî” (Daʿvetü’l-ḥaḳ, sy. 271 [Rabat 1988], s. 29-41); “Taṭbîḳu’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye: Efkâr ve ârâʾ li’l-arżi’l-müvâcehe beyne’ş-şerîʿa ve’l-ʿalmene” (Mecelletü Mecmaʿi’l-fıḳhi’l-İslâmî, IV/5 [Cidde 1988], s. 3479-3507); “Ḥuḳūḳu’t-teʾlîf” (Mecelletü Mecmaʿi’l-fıḳhi’l-İslâmî, II/2 [Cidde 1408/1988], s. 274-283); “el-Fıḳhü’l-İslâmî ve ḳażâye’l-ʿaṣr” (el-Ekâdîmiyye, sy. 10 [Rabat 1993], s. 15-48); “es-Sünnetü’n-nebeviyye fi’l-ʿaṣri’l-ḥadîs̱ beyne enṣârihâ ve ḫuṣûmihâ” (Mecelletü Mecmaʿi’l-fıḳhi’l-İslâmî, VIII/3 [Cidde 1415/1994], s. 415-474); “ʿİṣmetü demi’l-cenîn el-müşevveh” (Mecelletü Mecmaʿi’l-fıḳhi’l-İslâmî, IV/2 [Cidde 2005], s. 262-286).

BİBLİYOGRAFYA

Ferhât el-Ahdarî, Naẓariyyetü’l-muḥâkât ʿinde Ḥâzim el-Ḳarṭâcennî (yüksek lisans tezi, 1425/2005), Câmiatü el-Hâc Lahdar Külliyyetü’l-âdâb ve’l-ulûmi’l-insâniyye, tür.yer.

“Ḥaflü tekrîmi’d-duktûr Muḥammed el-Ḥabîb İbnü’l-Ḫoca 30.04.1405/21.01.1984”, el-İs̱neyniyye, III/31, Cidde 1405/1985, s. 23-31.

“Ḥaflü tekrîmi fażîleti’l-ʿallâme ed-duktûr Muḥammed el-Ḥabîb b. el-Ḫoca”, a.e., XXV/333 (1429/2008), s. 56-64.

“el-ʿAllâmetü’t-Tûnisî eş-şeyḫ Muḥammed el-Ḥabîb b. el-Ḫoca: Nümûẕec li-ʿâlimi’d-dîni’l-vâʿî maḳāṣıde dînihî ve’t-taḥaddiyâti’lletî tüḥîṭu bi-ümmetihî”, http://www.turess.com/alfajrnews/102049 (14.10.2015).

Sâlih b. Abdullah b. Humeyd, “Şeyḫu’l-ʿilm ve ḥakîmü’l-idâre: Semâḥatü’l-ʿallâme Muḥammed el-Ḥabîb b. el-Ḫoca”, http://www.alriyadh.com/706346 (14.10.2015).

Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, “İbnü’z-Zeytûne ve’s-Sürbûn ḳāde sefînetü’l-fıḳhi’l-İslâmî ilâ berri’l-emân”, http://www.okaz.com.sa/new/issues/20120127/Con20120127473156.htm (14.10.2015).