İBNÜ’l-HATÎB, Lisânüddin

25 Receb 713’te (15 Kasım 1313) Levşe’de (Loja) doğdu. Endülüs’ün fethinden sonra Suriye’den Endülüs’e göç eden Yemen asıllı soylu bir aileye mensuptur. Kurtuba’ya (Córdoba), ardından Tuleytula’ya (Toledo) yerleşen ataları, hıristiyan saldırıları şehri tehdit etmeye başlayınca Levşe’ye göç etmek zorunda kaldı. Benü’l-Vezîr diye tanınan aile, İbnü’l-Hatîb’in büyük dedelerinden Saîd’in hatiplik görevinden dolayı Beni’l-Hatîb olarak anılmaya başlandı. Nasrî Sultanı Ebü’l-Haccâc I. Yûsuf’un veziri Ebü’l-Hasan Ali İbnü’l-Ceyyâb’ın hizmetinde Dîvân-ı İnşâ’da çalışan babası Abdullah devrin önde gelen âlimlerindendi.

İbnü’l-Hatîb, babasının görevi sebebiyle bulunduğu Gırnata’da (Granada) Ebû Abdullah Muhammed İbnü’l-Fahhâr, Ebü’l-Kāsım İbn Cüzey, Muhammed b. Muhammed el-Makkarî, Vezir İbnü’l-Ceyyâb ve Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Hüzeyl gibi âlimlerin derslerine devam etti. Babasıyla ağabeyinin Tarîf Seferi’nde (741/1340) ölmelerinden sonra İbnü’l-Ceyyâb’ın sır kâtibi oldu. İbnü’l-Ceyyâb 749’da (1349) veba salgınında ölünce vezirlik, Dîvân-ı İnşâ reisliği ve sır kâtipliği görevlerini uhdesine aldı. İbnü’l-Hatîb, 755’te (1354) Sultan Ebü’l-Haccâc I. Yûsuf’un öldürülmesinden sonra tahta çıkan oğlu Ganî-Billâh V. Muhammed döneminde de görevinde kalmayı başardı. Aynı yıl Kastilya Krallığı’na karşı iş birliği imkânları aramak üzere Merînî Sultanı Ebû İnân el-Merînî’ye elçi olarak gönderildi. 760’ta (1359) Ebü’l-Velîd II. İsmâil yönetimi ele geçirdi. Devrik sultan Ganî-Billâh da Vâdîâş’a (Guadix) kaçmak zorunda kaldı. Bu sırada İbnü’l-Hatîb hapsedildi ve mallarına el konuldu. Ancak bir süre sonra Merînî Sultanı Ebû Sâlim İbrâhim’in kâtibi İbn Merzûk el-Hatîb’in müdahalesiyle hapisten kurtuldu ve Ganî-Billâh ile birlikte Fas’a sığındı. Burada İbn Haldûn ile dostluk kuran İbnü’l-Hatîb, Selâ (Salé) şehrinde kaldığı iki yıl boyunca eser yazmakla meşgul oldu. Ganî-Billâh tahtını tekrar ele geçirdiğinde (20 Cemâziyelâhir 763 / 16 Nisan 1362) İbnü’l-Hatîb de Gırnata sarayındaki görevine döndü. Bir ara şeyhülguzât Osman b. Ebû Yahyâ ile mücadele etmek zorunda kaldıysa da onu bertaraf etmeyi başardı.

İbnü’l-Hatîb’in nüfuzunun artması hem sultanın hem de öğrencisi ve yardımcısı İbn Zümrek’in ve arkadaşı Kādılcemâa (Kādılkudât) Ebü’l-Hasan Ali en-Nübâhî’nin kendisine düşman olmalarına yol açtı. Sultan Ganî-Billâh’ın gazabına uğramaktan korkan İbnü’l-Hatîb, Tilimsân’a giderek Merînî Sultanı Ebû Fâris I. Abdülazîz’e sığındı (773/1371). Bu olayın ardından Vezir İbn Zümrek ve Kadı Nübâhî kitaplarındaki bazı ifadeler yüzünden onu zındıklıkla suçlayarak katline fetva verdiler. Bu hüküm Ganî-Billâh tarafından da onaylandı ve İbnü’l-Hatîb’in iadesi istendi. Ancak Merînî Devleti onu bir süre daha korumaya devam etti. Bu durum iki ülke arasındaki ilişkilerin bozulmasına sebep oldu. 776’da (1374) Ganî-Billâh’ın isteği ve Merînî sarayının nüfuzlu siması Süleyman b. Dâvûd’un tahriki sonucu Merînî Sultanı Ebü’l-Abbas I. Ahmed’in emriyle tutuklanan İbnü’l-Hatîb, İbn Zümrek’in de aralarında bulunduğu mahkeme heyeti tarafından hapsedildi. Bir müddet sonra da İbn Zümrek ve Süleyman b. Dâvûd’un adamları tarafından öldürülerek Fas’ta Bâbülmahrûk yakınlarında defnedildi.

İbnü’l-Hatîb’in vezirliği sırasında çeşitli devlet adamlarına yazdığı resmî mektuplarla dostlarına yazdığı özel mektupları tarihî ve edebî açıdan değerlidir. Resmî belgeleri kullanma imkânı da bulan müellifin tarihe dair eserlerinin en büyük özelliği Endülüs halkının yaşayışını, kültür ve âdetlerini de anlatmasıdır. Ahmed b. Muhammed el-Makkarî Nefḥu’ṭ-ṭîb adlı eserinde İbnü’l-Hatîb’e ve özellikle hocalarına geniş yer ayırmış, eserlerinin büyük kısmını iktibas etmiştir (V, 7-605; ayrıca bk. İndeks). İbn Haldûn da eserlerinde ondan övgüyle söz etmiştir.

Eserleri. 1. el-İḥâṭa fî aḫbâri (târîḫi) Ġırnâṭa. Gırnata’nın tarih, coğrafya ve topografyasına dair bilgileri ve şehirle herhangi bir bağlantısı olan önemli şahsiyetlerin biyografilerini içeren bir eserdir. Kitapta biyografileri yer alan kişilerin eserlerinden örnekler verilmiştir. Müellif, 761-769 (1359-1368) yılları arasında yazdığı eserin sonuna kendi hayat hikâyesini de eklemiştir (IV, 438-640). İbnü’l-Hatîb el-İḥâṭa’yı yazarken İbnü’l-Kūtıyye, Feth b. Hâkān el-Kaysî, İbn Sâhibüssalât, İbn Hayyân, İbn Bessâm eş-Şenterînî, İbn Asker el-Gassânî, İbn İzârî el-Merrâküşî, İbnü’l-Ebbâr ve İbn Beşküvâl’in kitaplarını kaynak olarak kullanmıştır. Ebû Yahyâ İbn Âsım el-İḥâṭa’ya zeyil mahiyetinde er-Ravżü’l-erîz adıyla bir eser kaleme almıştır. İlk defa iki cilt olarak basılan el-İḥâṭa’yı (Kahire 1319) daha sonra Muhammed Abdullah İnân dört cilt halinde yayımlamış (Kahire 1955-1977), eserin önceki baskılarda yer almayan bazı bölümleri Abdüsselâm Şekkūr tarafından neşredilmiştir (Tıtvân 1988).

2. Nüfâżatü’l-cirâb fî ʿulâleti’l-iġtirâb. İbnü’l-Hatîb’in 761-763 (1360-1362) yıllarında sürgün olarak kaldığı Selâ şehriyle ilgili anılarını ihtiva eden eser, Fas ve Merînîler tarihi açısından önemli olup kitapta müellifin bazı devlet adamlarına ve dostlarına yazdığı mektuplara da yer vermiştir. Üç bölümden meydana gelen eserin ancak iki bölümü günümüze ulaşmış, ikinci bölümü Ahmed Muhtâr el-Abbâdî ve Abdülazîz el-Ehvânî (Kahire 1968; Dârülbeyzâ 1985), üçüncü bölümü de Sa‘diyye Fâgıyye (Dârülbeyzâ 1989) yayımlamıştır. Kitabın bazı kısımları Don Emilio García Gómez tarafından Foco de antigua luz sobre la Alhambra: desde un texto de Ibn al-Jatib en 1362 adıyla İspanyolca’ya çevrilmiştir (Madrid 1988).

3. Aʿmâlü’l-aʿlâm fî men bûyiʿa ḳable’l-iḥtilâm min mülûki’l-İslâm. İbnü’l-Hatîb bu eseri, İslâm dünyasında çocuk yaşta hükümdar ilân edilen kişileri tanıtmak ve küçük yaşta hükümdar olmanın dinen meşrû olduğunu kanıtlamak amacıyla yazmaya başlamışsa da bu çerçeveyi aşarak Nasrî Sultanı Ganî-Billâh Muhammed’e kadar gelen İslâm tarihini ele almıştır. Kitap, İbnü’l-Hatîb’in Fas’taki hâmisi Merînî Sultanı Ebû Fâris I. Abdülazîz’in ölümünden sonra tahta çıkan küçük yaştaki oğlu Ebû Zeyyân Muhammed Saîd ve veziri Ebû Bekir b. Gāzî adına yazılmıştır. Üç bölümden oluşan eserin orijinal bilgiler ihtiva eden Endülüs tarihiyle ilgili bölümünü Évariste Lévi-Provençal Târîḫu İsbâniyyeti’l-İslâmiyye adıyla neşretmiştir (Rabat 1934; Beyrut 1956). Bu kısım ayrıca Wilhelm Hoenerbach tarafından bazı ilâvelerle yayımlanmış ve Almanca’ya çevrilmiştir (Zürih-Stuttgart 1970). Eserin Mağrib tarihine dair bölümünü Târîḫu’l-Maġribi’l-ʿArabî fî ʿaṣri’l-vasîṭ adıyla Ahmed Muhtâr el-Abbâdî ve Muhammed İbrâhim el-Kettânî (Dârülbeyzâ 1964), Kuzey Afrika ve Sicilya ile ilgili bölümünü kısmen Hasan Hüsnî Abdülvehhâb (Centenario M. Amari, Palermo 1910, II, 427-482) neşretmiş, Hasan Hüsnî Abdülvehhâb’ın yayımladığı metin Rafaella Castrillo tarafından İspanyolca’ya tercüme edilmiştir (Ibn al-Jatib Kitab Aʿmal al-aʿlam-Historia medieval islámica del Norte de África y Sicilia, Madrid 1983).

4. el-Lemḥatü’l-bedriyye fi’d-devleti’n-Naṣriyye. Kuruluşundan başlayıp 765 (1364) yılına kadar Nasrîler’in tarihinden bahseden eser Muhibbüddin el-Hatîb tarafından özet olarak yayımlanmış (Kahire 1347/1928), daha sonra tekrar neşredilmiştir (Beyrut 1978, 1980).

5. Raḳmü’l-ḥulel fî naẓmi’d-düvel. 765’te (1364) tamamlanan eser, Nasrîler ve Merînîler dönemine kadar gelen manzum bir İslâm tarihidir (Tunus 1316/1898-99). Müellif daha sonra kitabına bir şerh yazmış, bu şerhi Adnân Derviş yayımlamıştır (Şerḥu Raḳmi’l-ḥulel fî naẓmi’d-düvel, Dımaşk 1990).

6. el-Ketîbetü’l-kâmine fî men laḳıynâhü bi’l-Endelüs min şuʿarâʾi’l-miʾeti’s̱-s̱âmine. İbnü’l-Hatîb bu eserinde çağdaşı olan mutasavvıf, kurrâ, fakih, kadı ve devlet adamlarının özelliklerini anlatmış, tamamlanmamış olan bu eseri İhsan Abbas neşretmiştir (Beyrut 1963, 1983).

7. Reyḥânetü’l-küttâb ve nücʿatü’l-müntâb. Müellifin bazı risâlelerini ve yazdığı resmî evrakı ihtiva etmektedir. Risâlelerin bir kısmı müellifin diğer eserlerinde de yer almakta olup bunların çoğu Makkarî tarafından Nefḥu’ṭ-ṭîb’da iktibas edilmiştir. Muhammed Abdullah İnân’ın yayımladığı eserdeki (I-II, Kahire 1980-1981) bazı risâleleri Mariano Gaspar Remiro İspanyolca tercümesiyle birlikte neşretmiştir (Correspondencia Diplomática entre Granada y Fez [siglo XIV], Granada 1916). Reyḥânetü’l-küttâb’da yer alan Miʿyârü’l-iḫtiyâr, Müfâḫaretü Mâleḳa ve Selâ, Ḫaṭratü’ṭ-ṭayf adlı risâleler Ahmed Muhtâr el-Abbâdî tarafından Müşâhedâtü Lisâniddîn İbni’l-Ḫaṭîb adlı eserin içinde (İskenderiye 1958, 1983), el-İşâre ilâ edebi’l-vizâre, et-Tâcü’l-muḥallâ ve Kitâbü’z-Zevâcir, Muhammed Kemâl Şebâne tarafından müstakil olarak da yayımlanmıştır (aş.bk.).

8. Miʿyârü’l-iḫtiyâr fî ẕikri’l-meʿâhid ve’d-diyâr. Gırnata, Levşe, Vâdîâş, Veşka (Huesca), Mâleka, Runde (Ronda), Meriye gibi Endülüs şehirleriyle Sebte, Tanca, Selâ, Miknâs ve Fas gibi Mağrib şehirlerinin tarih ve coğrafyasıyla demografik yapıları ve içtimaî-iktisadî durumlarından bahseden eser iki bölümden oluşmaktadır (Fas 1325). Birinci bölümü Francisco Javier Simonet (Descripción del Reino de Granada, Madrid 1860; Frankfurt 1993), ikinci bölümü de Marcus Joseph Müller (Beiträge zur Geschichte der westlichen Araber, München 1866, s. 45-100) neşretmiştir. Kitap ayrıca Muhammed Kemâl Şebâne tarafından İspanyolca tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (Fas 1397/1977).

9. Müfâḥaretü (Müfâḍaletü beyne) Mâleḳa ve Selâ. Marcus J. Müller tarafından neşredilen eseri (Beiträge zur Geschichte der westlichen Araber, München 1866, s. 1-13) Don Emilio García Gómez İspanyolca’ya çevirmiştir (“El Parangon entre y Salé”, al-Andalus, II [Madrid 1934], s. 183-196).

10. Ḫaṭratü’ṭ-ṭayf fî riḥleti’ş-şitâʾ ve’ṣ-ṣayf. İbnü’l-Hatîb, 755 (1354) yılında yazdığı bu risâlede Sultan Ebü’l-Haccâc I. Yûsuf’un maiyetinde Gırnata’nın güney bölgelerine yaptığı yolculuğu anlatmış, uğradığı yerler hakkında bilgi vermiştir (nşr. Marcus J. Müller, Beiträge zur Geschichte der westlichen Araber, München 1866, s. 14-41).

11. el-İşâre ilâ edebi’l-vizâre (nşr. Abdülkādir Zimâme, MMLADm., XLVII [1972], s. 70-91; nşr. Muhammed Kemâl Şebâne, el-Baḥs̱ü’l-ʿilmî, sy. 26 [Rabat 1976], s. 93-110).

12. et-Tâcü’l-muḥallâ fî müsâceleti’l-ḳıdḥi’l-muʿallâ. VIII. (XIV.) yüzyılda Gırnata’da yaşayan meşhur şahsiyetlerin biyografilerini ihtiva eden eserin bazı kısımları Madrid Escurial Library (nr. 554 [mecmua]) ve Rabat el-Hizânetü’l-âmme’de (nr. 1102) kayıtlıdır. Kitabın “Evṣâfü’n-nâs fi’t-tevârîḫ ve’ṣ-ṣılât” adını taşıyan baş tarafı Reyḥânetü’l-küttâb’a da alınmış (II, 361-410), ayrıca Muhammed Kemâl Şebâne tarafından yayımlanmıştır (Muhammediye 1397/1977).

13. el-İklîlü’z-zâhir fî men faḍḍale (faṣṣale) ʿinde naẓmi’t-tâc mine’l-cevâhir. et-Tâcü’l-muḥallâ’nın tekmilesi niteliğinde olup bir kısmı Madrid Escurial Library’de bulunmaktadır (nr. 554 [mecmua]). Baş tarafı Reyḫânetü’l-küttâb’a da dercedilmiştir (Kahire 1981, II, 411-429).

14. Kitâbü’z-Zevâcir ve’l-ʿiẓât. Reyḥânetü’l-küttâb’ın son kısmını oluşturan risâle (II, 430-451) M. Kemâl Şebâne tarafından Evṣâfü’n-nâs ile birlikte neşredilmiştir (Muhammediye 1397/1977).

15. Künâsetü’d-dükkân baʿde intiḳāli’s-sükkân. İbnü’l-Hatîb’in Selâ şehrinde sürgünde iken yazdığı, Sultan Ebü’l-Haccâc I. Yûsuf’un Ebû İnân el-Merînî’ye gönderdiği mektuplardan oluşan eser Gırnata-Mağrib ilişkilerini aydınlatan bir belge niteliği taşımaktadır (nşr. Muhammed Kemâl Şebâne, Kahire 1968).

16. ʿAmelü (Aʿmâlü) men ṭabbe li-men ḥabbe. Merînî Sultanı Ebû Sâlim İbrâhim için yazılan eserde çeşitli hastalıkların sebepleri, teşhis ve tedavileriyle diyet hakkında bilgi verilmiştir. Eser Maria Concepcion Vazquez de Benito tarafından neşredilmiş (Salamanca 1972) ve kısmen İspanyolca’ya çevrilmiştir (“Un tratado oftalmólogico de Ibn al-Jatib”, Boletín de la Asociación Española de Orientalistas, XVI [Madrid 1980], s. 209-220).

17. el-Vüṣûl li-ḥıfẓi’ṣ-ṣıḥḥa fi’l-fuṣûl. Muhammed el-Arabî el-Hattabî’nin kısmen neşrettiği risâleyi (el-Akademiyye, sy. 2 [Rabat 1985], s. 122-158; eṭ-Ṭıb ve’l-eṭıbbâʾ fi’l-Endelüsi’l-İslâmiyye, Beyrut 1988, II, 191-238) İspanyolca tercümesiyle birlikte Maria C. Vázquez de Benito yayımlamıştır (Salamanca 1984). Eserin sonunda yer alan tıp terimlerine dair bölümü Abdülalî el-Vedgīrî Müfredâtü İbni’l-Ḫaṭîb adıyla ayrıca neşretmiştir (Dârülbeyzâ 1988).

18. Muḳniʿatü’s-sâʾil ʿani’l-marażi’l-hâʾil. 749 (1349) yılındaki veba salgınından bahseden eser Almanca tercümesiyle birlikte Marcus J. Müller tarafından yayımlanmıştır (Sitzungsberichte der Königl. Bayer. Akademie der Wissenschaften zu München, München 1863, II, 1-34).

19. el-Manẓûme (Urcûze) fi’ṭ-ṭıb. Nüshaları Leiden Universiteitsbibliothek (nr. 1366) ve Clevaland Army Medical Library’de (nr. A 85, I) mevcuttur.

20. eṣ-Ṣayyib ve’l-cehâm ve’l-mâżî ve’l-kehâm. İbnü’l-Hatîb’in divanıdır (nşr. Muhammed eş-Şerîf Kāhir, Cezayir 1973; nşr. Muhammed Miftâh, I-II, Dârülbeyzâ 1409/1989).

21. Kitâbü’s-Siḥr ve’ş-şiʿr. Kasideler antolojisi olup Manuel Continente Ferrer tarafından İspanyolca çevirisiyle birlikte yayımlanmıştır (El libro de la magia y de la poesia [Kitab al-Sihr wa-l-šʿir], Madrid 1981).

22. Ceyşü’t-tevşîḥ. Endülüslü şairlerin müveşşahlarından oluşan bir antoloji olup bir bölümü Hilâl Nâcî ve Muhammed Mâzûr tarafından neşredilmiştir (Tunus 1967). Fiştâlî bu esere Mededü’l-Ceyş adıyla bir zeyil yazmıştır.

23. Ravżatü’t-taʿrîf bi’l-ḥubbi’ş-şerîf. İbnü’l-Hatîb tasavvufa dair bu eserini, Sultan Ganî-Billâh’ın emriyle İbn Ebû Hacele’nin Dîvânü’ṣ-ṣabâbe’sine reddiye olarak kaleme almış, kitaptaki bazı ifadeler müellifin zındıklıkla suçlanmasına sebep olmuştur (nşr. Abdülkādir Ahmed Atâ, Kahire 1968; nşr. Muhammed el-Kettânî, I-II, Dârülbeyzâ-Beyrut 1970).

24. Kitâbü Müs̱le’ṭ-ṭarîḳa fî ẕemmi’l-ves̱îḳa. Müellif bu risâlede, evrakın özel noterlerce (müvessiḳ) para karşılığında yazılmasına ve tasdik edilmesine karşı çıkarak bu işin devlet memurları tarafından yapılması ve ücretlerinin hazineden ödenmesi gerekliliği üzerinde durmuştur. Yedi bölümden oluşan risâle Abdülhafîz Mansûr (el-Meşriḳ, LXIII/1 [Beyrut 1969], s. 47-66; ayrıca MMMA, XII [1966], s. 110-132) ve Abdülmecîd et-Türkî (Arabica [Leiden 1969], s. 156-319; Ḳażâyâ s̱eḳāfiyye min târîḫi’l-ġarbi’l-İslâmî, Beyrut 1409/1988, s. 251-387) tarafından yayımlanmıştır.

İbnü’l-Hatîb’in kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinden bazıları şunlardır: ʿÂʾidü’ṣ-ṣıla, Ṭarfetü’l-ʿaṣr fî târîḫi devleti benî Naṣr, Bustânü’d-düvel, İstinzâlü’l-luṭfi’l-mevcûd fî esrâri’l-vücûd (mevcûd), Risâle fî tekvîni’l-cenîn, el-Yûsufî fi’ṭ-ṭıb.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 74-76 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.