İBN SEYYİDÜNNÂS

14 Zilkade 671’de (2 Haziran 1273), bazı kaynaklara göre ise aynı yılın zilhicce (temmuz) ayında Kahire’de doğdu. Kendisine Ebü’l-Feth künyesini, henüz çok küçükken babası tarafından hadis dersine götürüldüğü Necîb Abdüllatîf b. Abdülmün‘im el-Harrânî verdi. Babası, dedesi ve kardeşleri Ebû Sa‘d Muhammed ile Ebü’l-Kāsım Muhammed de on birinci dedeleri Seyyidünnâs’a nisbetle anılmaktaysa da İbn Seyyidünnâs diye daha çok Ebü’l-Feth meşhur olmuştur. Kinâneoğulları’ndan bir kola nisbetle Ya‘merî, Rebîa b. Nizâr’a nisbetle Rebaî, aslen Endülüslü olduğu için de İşbîlî ve Endelüsî nisbeleriyle anıldı. İşbîliye (Sevilla) hıristiyanların eline geçince (646/1248) ailesi Doğu’ya göç etmek zorunda kaldı. Bir âlim olan dedesi Cezayir’de Bicâye’ye yerleşirken babası bir müddet Tunus ve Bicâye’de medreselerde hocalık yaptıktan sonra Kahire’ye yerleşti ve Takıyyüddin İbn Dakīkul‘îd’in ardından Kâmiliyye Dârülhadisi hocalığına getirildi. Bazı hadisleri babası ile dedesinden rivayet eden ve onlardan kendisine zengin bir kütüphane kalan İbn Seyyidünnâs’ı henüz beş yaşında iken babası ilim meclislerine götürdü. Babasının 677’de (1278) Kadı Ebü’l-Hasan Muhammed b. Hüseyin b. Atîk b. Reşîḳ’e okuduğu Kādî İyâz’ın eş-Şifâʾı ile çeşitli hocalara okuduğu Ṣaḥîḥ-i Buḫârî ve el-Ġaylâniyyât gibi eserleri o da dinledi (ʿUyûnü’l-es̱er, II, 455-460). Birçok hocadan erken yaşta icâzet aldığı için âlî isnadlara sahip oldu. 685’te (1286) bizzat istinsah ettiği eserleri İbnü’l-Kastallânî diye tanınan Kutbüddin Muhammed b. Ahmed el-Kastallânî’ye okudu. Başta babası olmak üzere Kahire’de ve hadis tahsili için gittiği İskenderiye, Suriye ve Hicaz gibi ilim merkezlerinde pek çok hocadan faydalandı. Bunlar arasında hadis ve usûl-i fıkıh okuduğu Takıyyüddin İbn Dakīkul‘îd, Arap dilini öğrendiği İbnü’n-Nehhâs el-Halebî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Garrâfî, Emetülhak Şâmiye bint Bekrî zikredilebilir. Ayrıca Endülüs, Irak ve İfrîkıye’de birçok âlimden istifade edip icâzet aldı (Safedî, I, 291).

İbn Seyyidünnâs, tahsilini tamamladıktan sonra Kahire’deki el-Medresetü’l-Kâmiliyye’de hadis şeyhi ve müderrisi olan hocası Takıyyüddin İbn Dakīkul‘îd onu yanına yardımcı aldı. Ardından Zâhiriyye ve Mühezzebiyye (Ebû Huleyka) medreselerinde hadis hocası olarak görevlendirildi; Sâlih Camii ile Rasd Mescidi’nde hadis dersleri verip Kahire dışındaki Hendek Camii’nde hatiplik yaptı. Safedî, İbn Hilâl el-Makdisî, İbn Râfi‘ ve İbnü’l-Mülakkın gibi şahsiyetler onun talebesi oldu. Sultan el-Melikü’l-Mansûr Hüsâmeddin Lâçin el yazısını beğenerek kendisini Dîvân-ı İnşâ’da görevlendirdiyse de buna yeterli zamanı olmadığı için bir müddet sonra bu görevden affını istedi. İbn Seyyidünnâs 11 Şâban 734’te (17 Nisan 1334) vefat etti ve Karâfe Kabristanı’nda İbn Ebû Cemre’nin yanına defnedildi. Talebesi Safedî onun için bir mersiye yazmıştır.

Başta Zehebî olmak üzere çeşitli âlimler tarafından hadisi, hadis râvilerini ve tabakalarını, hadiste ihtilâf edilen konuları, hadislerdeki gizli kusurları iyi bilen, rivayet ettiği konularda kendisine güvenilen bir âlim ve Mısır ülkesinin hâfızı olarak kabul edilen İbn Seyyidünnâs’ın aynı zamanda dil ve edebiyat sahasında otorite sayıldığı ve külfetsiz şiirler kaleme aldığı belirtilmektedir (Takıyyüddin İbn Fehd, s. 350). Tabakat kitaplarında Safedî ile birbirlerine yazdıkları şiirler ve diğer konulardaki beyitlerinden örnekler yer almaktadır (Kütübî, III, 288-292; Safedî, I, 293-311). René Basset, İbn Seyyidünnâs’ın uzun bir şiirinin (Kütübî, III, 289-290) on dokuz beyti üzerinde durmuştur (bk. bibl.). Aynı zamanda Şâfiî fıkhını iyi bilen İbn Seyyidünnâs, Selef akîdesine sahipti (İbn Kesîr, XIV, 169). Onun Mağrib ve Mısır hatlarını mükemmel şekilde ve hızlı yazdığı, iki cilt hacmindeki ʿUyûnü’l-es̱er’i yirmi günde istinsah ettiği belirtilmektedir.

Eserleri. 1. ʿUyûnü’l-es̱er fî fünûni’l-meġāzî ve’ş-şemâʾil ve’s-siyer (es-Sîretü’l-kübrâ, es-Sîretü’n-nebeviyye). İbn Seyyidünnâs bu en önemli eserinde İbn İshak’ın es-Sîre’sini örnek edinip Resûl-i Ekrem’in soyunu, kronolojik sıraya göre hayatını, savaşlarını, mûcizelerini ve şemâilini ele almıştır. Konuları işlerken öncelikle Kütüb-i Sitte ile diğer hadis kitaplarındaki rivayetleri senedleriyle birlikte zikretmiş, bir kısmı günümüze ulaşmayan Mûsâ b. Ukbe ve İbn Âiz’in el-Meġāzî adlı eserleriyle tarih, tabakat ve ensâb kitaplarından yararlanmış, rivayetlerde geçen nâdir kelimeleri, sened ve metinlerdeki bazı meseleleri her konunun sonunda açıklamıştır. Eser bu şekliyle diğer siyer kitaplarından farklı olarak bir hadis kitabı niteliğini taşımaktadır. Çeşitli baskıları bulunan eser üzerinde (I-II, Kahire 1356; Dımaşk 1358; I-II, Beyrut 1394/1974, I-II, 1402/1982; nşr. Muhammed el-Îdü’l-Hatrâvî – Muhyiddin Müstû, I-II, Medine-Dımaşk 1413/1992) Sıbt İbnü’l-Acemî’nin iki ciltten meydana gelen Nûrü’n-nibrâs ʿalâ Sîreti İbn Seyyidi’n-nâs (Brockelmann, GAL Suppl., II, 77) ve İbnü’l-Mibred’in el-İḳtibâs li-ḥalli müşkili Sîreti İbn Seyyidi’n-nâs (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 3794/1) adlı şerhleri bulunmaktadır. İkinci eser, İḳtibâsü’l-iḳtibâs li-ḥalli müşkili Sîreti İbn Seyyidi’n-nâs adıyla ʿUyûnü’l-es̱er’in Beyrut baskılarıyla birlikte yayımlanmıştır (I-II, 1394/1974; I-II, ts.). Sehâvî Refʿu’l-ilbâs ʿan ḫatmi Sîreti İbn Seyyidi’n-nâs adıyla bir eser yazmış, Nâtık Sâlih Matlûb bir makalesinde ʿUyûnü’l-es̱er’i incelemiştir (bk. bibl.). Çeşitli siyer kitaplarının kaynakları arasında yer alan eser Nûreddin el-Halebî’nin es-Sîretü’l-Ḥalebiyye’sinin iki önemli kaynağından biridir.

2. Nûrü’l-ʿuyûn fî telḫîṣi sîreti’l-emîni’l-meʾmûn Muḥammed ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem (es-Sîretü’s-suġrâ). ʿUyûnü’l-es̱er’in muhtasarı olup Süleyman b. Müslim el-Harş tarafından yayımlanmıştır (Riyad 1414/1993).

3. en-Nefḥu’ş-şeẕî fî şerḥi Câmiʿi’t-Tirmiẕî (el-ʿArfü’ş-şeẕî, el-Fevḥu’ş-şeẕî, el-Münaḳḳaḥu’ş-şeẕî). Eserde Tirmizî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’i “Kitâbü’ṣ-Ṣalât”ın yarısına kadar şerhedilmiştir. İbn Seyyidünnâs’ın, el-Câmiʿin üçte birinden azını on cilt halinde şerhettiği yönündeki iddianın (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 559) bir dayanağı bulunmadığı belirtilmektedir (en-Nefḥu’ş-şeẕî, neşredenin girişi, I, 70). Zeynüddin el-Irâkī, Tekmiletü Şerḥi’t-Tirmiẕî adıyla bu esere dokuz cilt daha ilâve etmişse de şerhi tamamlayamamıştır. en-Nefḥu’ş-şeẕî üzerinde Abdurrahman b. Sâlih Muhyiddin doktora çalışması yapmış (1406/1986, el-Câmiatü’l-İslâmiyye [Medine], Kısmü’d-dirâsâti’l-ulyâ, I-III), Ahmed Ma‘bed Abdülkerîm de eseri tahkik ederek yayımlamıştır (I-II, Riyad 1409).

4. Mineḥu’l-midaḥ (Şuʿarâʾü’ṣ-ṣaḥâbe, eş-Şuʿarâʾ mine’ṣ-ṣaḥâbe). Ashabın Resûl-i Ekrem’in methine dair şiirlerini, ayrıca mersiyelerini ihtiva etmekte olup İbn Seyyidünnâs’ın 116 beyitlik bir kasidesiyle başlayan eserde şiirlerine yer verilen sahâbîler alfabetik olarak sıralanmış, hayatlarına dair kısa bilgilerden sonra şiirlerinin bazı beyitleri veya bir bölümü zikredilmiştir. Mineḥu’l-midaḥ İffet Visâl Hamza tarafından neşredilmiştir (Dımaşk 1407/1987).

5. Büşra’l-lebîb bi-ẕikra’l-ḥabîb. Hz. Peygamber için yazılan kasidelerle bunların şerhlerinden ibaret olan eserdeki ilk kaside Kâ‘b b. Züheyr’in Ḳaṣîdetü’l-bürde’si olup müellifin bu kasideye yaptığı şerh ʿUddetü’l-meʿâd fî ʿarûżi Bânet Süʿâd diye adlandırılmış (Brockelmann, GAL Suppl., II, 77), diğer kasideler alfabetik olarak sıralanmıştır. Süleymaniye (Karaçelebizâde Hüsâmeddin, nr. 361), Bursa Hüseyin Çelebi (nr. 34) ve Dublin Chester Beatty (nr. 5163) kütüphanelerinde bulunan eserin bazı kısımları H. G. L. Kosegarten tarafından Carminum Orientalium Triga ile birlikte yayımlanmış (Stralsund 1815), eserin bu neşrinde Türkçe ve Farsça birer kasideye de yer verilmiştir (Serkîs, I, 126; diğer nüshaları için bk. Selâhaddin el-Müneccid, s. 315-316).

6. el-Maḳāmâtü’l-ʿaliyye fî kerâmâti’ṣ-ṣaḥâbeti’l-celiyye (nşr. İffet Visâl Hamza, Kahire 1406/1986).

7. Dîvânü İbn Seyyidi’n-nâs (nşr. Garîb Muhammed Ali Ahmed, I-II, Kahire 1991-1992).

8. el-Ḳaṣîdetü’l-ʿayniyye. Bir nüshası Râmpûr’da bulunmaktadır (Brockelmann, GAL Suppl., II, 77).

9. el-Ḳaṣîdetü’l-lâmiyye. Bu eserin de bir nüshası Râmpûr’dadır (a.g.e., a.y.).

İbn Seyyidünnâs’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: ed-Dürrü’n-nes̱îr ʿalâ ecvibeti’ş-şeyḫ Ebi’l-Ḥasan eṣ-Ṣaġīr (fıkha dairdir; Îżâḥu’l-meknûn, I, 453), Ecvibetü İbn Seyyidi’n-nâs ʿan mesâʾili İbn Aybek lehû ʿan aḥfeẓi men leḳıyehû mine’ş-şüyûḫ, Esmâʾü men nuḳıle ʿanhü mine’ṣ-ṣaḥâbe şeyʾ min şiʿr müteʿallaḳ bi’n-nebî ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem, Ḳaṣâʾid şiʿriyye fî aġrâż muḫtelife mine’l-medḥ ve’l-vaṣf ve’l-aḫlâḳı’l-fâżıla, Kitâb fî ʿilmi’l-ʿarûż, Taḥṣîlü’l-iṣâbe fî tafḍîli’ṣ-ṣaḥâbe. Müellifin dedesi Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed İbn Seyyidünnâs’ın ümmüveledlerin satılamayacağına dair eseri bazı kaynaklarda (İbn Kādî Şühbe, II, 296) ona nisbet edilmiştir. Abdülkerîm Emîn Münevfilî’nin İbn Seyyidünnâs ve edebühû adıyla bir yüksek lisans çalışması yaptığı belirtilmektedir (Câmiatü’l-Ezher külliyyetü’l-lugati’l-Arabiyye).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 316-318 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.