İBN MU‘TÎ

564 (1168-69) yılında Cezayir’de doğdu. Cezayir’in liman şehri Bicâye (Bougie) bölgesinde yaşayan Zevâve kabilesine mensup olduğu için Zevâvî nisbesiyle de anılır. Cezayir’de Ebû Mûsâ Îsâ b. Abdülazîz el-Cezûlî’den nahiv ve fıkıh dersleri aldıktan sonra Doğu’ya gitti. Uzun süre ikamet ettiği Dımaşk’ta dil, kıraat ve hadis âlimi Ebü’l-Yümn el-Kindî ile muhaddis Ebû Muhammed İbn Asâkir’in derslerine devam etti. Cevherî’nin eṣ-Ṣıḥâḥ’ı gibi birçok temel eseri ezberleyen İbn Mu‘tî daha sonra Âdiliyye Medresesi’nde nahiv dersleri vermeye başladı. Bu sırada tanıştığı Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’l-Muazzam Şerefeddin Îsâ (1218-1227) tarafından camilerin yönetimiyle ilgili resmî bir göreve tayin edildi. el-Melikü’l-Kâmil Nâsırüddin (1218-1238), Dımaşk’ı ziyareti sırasında tanıyarak ilmî seviyesini beğendiği İbn Mu‘tî’yi Mısır’a götürüp Fustat’taki Amr b. Âs Camii’nde nahiv ve edebiyat dersleri okutmakla görevlendirdi. 30 Zilkade 628 (29 Eylül 1231) tarihinde Kahire’de vefat eden İbn Mu‘tî, İmam Şâfiî Türbesi’nin yanına defnedildi. Tabip İbrâhim İbnü’s-Süveydî ile Radıyyüddin el-Kusantînî onun öğrencilerindendir.

İbn Mu‘tî, Arap nahvine dair elfiyyesi başta olmak üzere birçok manzum eser telif etmesinin yanı sıra ezberin önemli bir öğretim yöntemi olarak benimsendiği o devirde ezberlenmesini kolaylaştırmak amacıyla birçok eseri nazma çekmiştir. Arap gramerine dair kaleme aldığı eserlerinde genellikle Basra dil mektebinin terimlerini kullanmış ve onların görüşlerine yer vermiş olmakla birlikte Kûfe ve Bağdat mektepleriyle hocası Cezûlî’nin görüşlerinden de faydalanmıştır. Didaktik manzumelerinin dışında sanat amaçlı şiirler de yazan İbn Mu‘tî’nin bu tür şiirlerinden bazı parçalar Yâkūt’un Muʿcemü’l-üdebâʾ adlı eseriyle (XX, 35-36) İbnü’l-Verdî’nin Tetimmetü’l-Muḫtaṣar’ı (II, 232) gibi bazı kitaplarda yer almıştır. Endülüs ve Mağrib’den Doğu’ya göç eden birçok âlim gibi İbn Mu‘tî de içinde yaşadığı ortama ve şartlara göre mezhep değiştirerek Mağrib’de Mâlikî, Suriye’de Şâfiî ve Kahire’de Hanefî mezhebine intisap etmiştir.

Eserleri. İbn Mu‘tî Arap grameriyle edebiyat, belâgat, şiir, aruz, lugat ve kıraate dair telif ve şerh tarzında birçok eser kaleme almışsa da bunlardan birkaçı günümüze ulaşmıştır.

1. ed-Dürretü’l-elfiyye fî ʿilmi’l-ʿArabiyye (el-Urcûzetü’l-Elfiyye). Arap gramerini yaklaşık 1000 beyitlik bir manzumede anlatmayı amaçladığı için el-Elfiyye adını alan eser Elfiyyetü İbn Muʿṭî olarak meşhur olup bu konuda aynı adla kaleme alınan eserlerin ilkidir. On beş beyitlik mukaddime ve dört beyitlik hâtimesiyle birlikte tamamı 1021 beyitten oluşan recez bahrindeki manzume otuz iki bölümden meydana gelir. Akıcı bir üslûbu olmakla birlikte anlaşılması güç yerleri de bulunan eserin çok sayıda şerhi yapılmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 155-157; Abdülkerîm Muhammed el-Es‘ad, s. 188-196). XIX. yüzyılın sonundan itibaren Batı’da da tanınmaya başlayan eseri Karl Vilhelm Zetterstéen Almanca bir mukaddime ve açıklamalarla birlikte neşretmiştir (Leipzig 1900). Eser ayrıca Hasan el-Cübûrî’nin tahkik (Kahire 1410/1990) ve Ali Mûsâ eş-Şûmelî’nin şerhiyle birlikte yayımlanmıştır (Riyad 1406/1985). Cemâleddin İbn Mâlik et-Tâî el-Elfiyye’sini bu eserden esinlenerek nazmettiğini kaydeder. İbn Mu‘tî ile İbn Mâlik’in elfiyyelerinin karşılaştırılmasına dair müstakil çalışmalar yapılmıştır (Hasan el-Cübûrî, el-Elfiyye beyne İbn Muʿṭî ve İbn Mâlik, Kahire 1412/1991; Abdülkerîm Muhammed el-Es‘ad, “Beyne elfiyyeti İbn Muʿṭî ve Elfiyyeti İbn Mâlik”, ed-Dâre, IX/2 [Riyad 1404/1983], s. 96-97; a.mlf., “Beyne Elfiyyeti İbn Muʿṭî ve Elfiyyeti İbn Mâlik”, Maḳālât münteḫabe, Riyad 1415/1994, s. 180-254).

2. el-Fuṣûlü’l-ḫamsûn. Arap gramerine dair her biri on fasıl ihtiva eden beş bölümden meydana gelen eserin ilk iki bölümünü E. Sjögren (Leipzig 1899), tamamını ise Muhammed et-Tanâhî neşretmiştir (Kahire 1398/1977).

3. el-Bedîʿ fî ʿilmi’l-bedîʿ (el-Bedîʿ fî ṣınâʿati’ş-şiʿr). 297 beyitlik didaktik bir manzume olan eserde kırk yedi bedîî sanat örnekleriyle açıklanmıştır (nşr. Mustafa es-Sâvî el-Cüveynî, İskenderiye 1417/1996).

İbn Mu‘tî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ḥavâşî ʿalâ Uṣûli İbni’s-Serrâc, Dîvânü ḫuṭab, Dîvânü Şiʿr, Naẓmü Ṣıḥâḥi’l-Cevherî (tamamlanmamıştır), Şerḥu ebyâti Sîbeveyhi, Şerḥu baʿżi’l-Cezûliyye, Şerḥu’l-Cümel fi’n-naḥv, el-ʿUḳūd ve’l-ḳavânîn, Ḳaṣîde fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ, Ḳaṣîde fi’l-ʿarûż, Naẓmü’l-Cemhere, el-Müs̱elles̱ fi’l-luġa.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 213-214 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.