İBN HİŞÂM el-LAHMÎ

520 (1126) yılı civarında İşbîliye’de (Sevilla) doğdu. Hayatının önemli bir kısmını Sebte’de (Ceuta) geçirdi. Ebû Bekir İbnü’l-Arabî, Ebû Tâhir es-Silefî ve İbn Medâ el-Lahmî gibi âlimlerden ders alarak özellikle dil ve edebiyat alanlarında kendini yetiştirdi. Sebte’de uzun yıllar öğrenci yetiştirmek, dil ve edebiyatla ilgili önemli eserlere ve kasidelere şerh ve reddiye yazmakla meşgul oldu. Ömrünün sonlarına doğru tekrar İşbîliye’ye döndü ve burada vefat etti.

Fıkıh, tefsir, hadis ve tarih sahalarında eser vermiş olan İbn Hişâm’ın şöhreti daha çok dil ve edebiyat alanındadır. Bu konudaki görüşleriyle Ebû Hayyân el-Endelüsî’yi ve onun metodunu benimseyen diğer âlimleri etkilemiştir. İbn Abdülmelik, İbn Hizâm’ın Muhammed b. Ahmed b. Tâhir el-Ensârî gibi âlimlerle nahiv meseleleri üzerine yaptığı tartışmalarda üstünlüğünü gösterdiğini söyler. İbn Dihye el-Kelbî gibi bazı müellifler de ondan övgüyle söz etmişlerdir (el-Muṭrib, s. 183). Aralarında Ebü’l-Hasan el-Havlânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Saîd el-Kinânî, Ebû Abdullah İbnü’l-Gāzî, Ebû Ali Hasan b. Muhammed el-Cüzâmî, Ebû Abdullah İbnü’l-Ebbâr ve Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullah el-Gāfikī gibi simaların bulunduğu öğrenciler yetiştiren İbn Hişâm şiir de yazmıştır. Ancak “ḫâl” kelimesinin çeşitli anlamlarını içeren yedi beyitlik didaktik bir manzumesinden (a.g.e., a.y.) başka şiiri bilinmemektedir (Süyûtî, I, 49; Abdülkerîm Avfî, sy. 38 [1994], s. 103).

Eserleri. 1. el-Fevâʾidü’l-maḥṣûre fî şerḥi’l-Maḳṣûre. İbn Düreyd’in eserinin şerhidir. Her beytinin sonu maksûr elifle biten recez veznindeki el-Maḳṣûre’nin çok sayıda şerhi yapılmıştır. Bunlar arasında İbn Hişâm’ın şerhi en başarılı kabul edilmektedir. İbn Hallikân (IV, 324) ve Abdülkādir el-Bağdâdî de (III, 119) el-Fevâʾid’i el-Maḳṣûre’nin diğer şerhlerinden üstün bulmuşlardır. Abdülgafûr Attâr’a göre bu şerh aynı zamanda edebî tenkidin güzel bir örneğidir. Çünkü şârih edebiyat ve sanat zevkine sahiptir. Eserin mukaddimesinde kasidenin öneminden, âlim ve ediplerin ona gösterdiği ilgiden söz eden İbn Hişâm el-Maḳṣûre’yi beyit beyit ele alarak bütün kelimeleri tek tek açıklamış, beyitlerde geçen âyet, hadis, emsâller üzerinde durmuş, eski şiirlerden iktibas edilen sözlerde gördüğü çalma, değiştirilme ve hataları zikretmiş, daha sonra her beyti dil kuralları bakımından ele almış, beytin tarih, fıkıh, belâgat ve aruzla ilgili yönleri hakkında bilgi vermiştir. Eser Kerîm Hüsâmeddin (Kahire 1975), Ahmed Abdülgafûr Attâr (Beyrut 1980), Mehdî Ubeyd Câsim (Beyrut 1407/1986) ve Muhammed Hâmid el-Hâc Halef (Rabat 1986) tarafından yayımlanmıştır.

2. el-Medḫal ilâ taḳvîmi’l-lisân ve taʿlîmi’l-beyân. Bir mukaddime ile altı bölümden meydana gelmektedir. Ancak eseri genel olarak iki bölüme ayırmak mümkündür. Birinci bölümü Ebû Bekir ez-Zübeydî’nin Kitâbü Laḥni’l-ʿâmme, ikinci bölümü de Ebû Hafs Ömer İbn Mekkî’nin Tes̱ḳīfü’l-lisân ve telḳīḥu’l-cenân adlı eserlerine reddiyedir. Birinci bölümde müellif Zübeydî ve İbn Mekkî’nin eserlerini eleştirirken Batı Endülüs’te halk dilinde yaygın olarak kullanılan bazı lafızları ele almış, bunların menşe ve mahiyetleri üzerinde durmuştur. Eserin ikinci bölümü morfoloji, fonetik ve semantik bozukluğundan kaynaklanan yaygın hataların incelenmesine ayrılmıştır. Eser Muhammed b. Ali es-Sebtî tarafından İnşâdü’ḍ-ḍavâl ve irşâdü’s-süʾʾâl adıyla yeniden düzenlenmiş, İbn Hâtime de buna Îrâdü’l-leʾâl min İnşâdi’ḍ-ḍavâl adlı bir zeyil yazmıştır (bk. İBN HÂTİME). İspanya’da Escurial Library’de yazma nüshaları bulunan eserin bazı bölümleri neşredilmiştir (nşr. Abdülazîz el-Ehvânî, “Elfâẓun Maġribiyye min kitâbi İbn Hişâm el-Laḫmî fî Laḥni’l-ʿâmme”, Maʿhedü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye, III/1-2 [1376/1957]; a.mlf., “Âḫiru faṣlin min Kitâbi Laḥni’l-ʿâmme”, Abdurrahman Bedevî’nin yayımladığı İlâ Ṭâhâ Ḥüseyn fî ʿîdi mîlâdihi’s-sebʿîn adlı eserin içinde, Kahire 1962; nşr. Abdülazîz Matar, “er-Red ʿale’z-Zübeydî fî Laḥni’l-ʿâmme”, Maʿhedü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye, XII/2 [1386/1966]; a.mlf., “er-Red ʿalâ İbn Mekkî fî Tes̱ḳīfi’l-lisân”, Ḥavliyyetü külliyyeti’l-benât, sy. 7 [Kahire 1973]; diğer bölümler nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, el-Mevrid, X-XII [Bağdad 1402-1403/1981-1983]). el-Medḫal üzerinde Gırnata, Madrid ve Paris üniversitelerinde üç doktora çalışması yapıldığı, çeşitli makale ve araştırmalar yayımlandığı kaydedilmektedir (Abdülkerîm Avfî, sy. 38 [1994], s. 104-105). Eser ayrıca müstakil olarak José Pérez Lázaro tarafından Kitâbü’l-Medḫal ilâ taḳvîmi’l-lisân ve taʿlîmi’l-beyân adıyla yayımlanmıştır (Madrid 1990).

3. Şerḥu’l-Faṣîḥ. Sa‘leb’in dil ve lugat hatalarına dair eserinin şerhidir. İbn Hişâm bu eserde el-Faṣîḥ’te verilen örneklerin şerhini yapmış, bazı meselelerde Sa‘leb’i tenkit etmiştir. Mehdî Ubeyd Câsim tarafından yayımlanan (Bağdad 1988) şerh üzerinde Abdülkerîm Avfî Câmiatü’l-Cezâir’de bir doktora çalışması yapmıştır (1993).

4. Şerḥu’l-Maḳṣûreti’ṣ-ṣuġrâ (Ḳaṣîdetü’l-Maḳṣûr ve’l-memdûd). İbn Düreyd’in Arapça’daki maksûr isimleri topladığı “Ḳaṣîdetü’l-maḳṣûr ve’l-memdûd” adlı didaktik manzumesinin şerhi olup Mehdî Ubeyd Câsim tarafından neşredilmiştir (el-Mevrid, XIII/1 [1984], s. 183-200).

İbn Hişâm’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Şerḥu Ḫuṭabi İbn Nübâte, Şerḥu manẓûme fi’l-menâzil ve’l-bürûc, el-Fuṣûl ve’l-cümel fî şerḥi ebyâti’l-Cümel, Ḳaṣîdetü’l-Ḥarîrî fi’ẓ-ẓâʾ (bu eserler ve yazma nüshaları için bk. Abdülkerîm Avfî, sy. 38 [1994], s. 105). el-Cümel fi’n-naḥv, ed-Dürrü’l-munaẓẓam fî mevlidi’n-nebiyyi’l-muʿaẓẓam, Şerḥu’l-Fuṣûli’l-ḫamsîn li’bn Muʿṭî, el-Muḳarrib fi’n-naḥv adlı eserler bazı kaynaklarda yanlışlıkla İbn Hişâm el-Lahmî’ye nisbet edilmiştir (a.g.e., sy. 38 [1994], s. 105). Mehdî Ubeyd Câsim, İbn Hişâm el-Laḫmî ve cühûdühü’l-luġaviyye maʿa taḥḳīḳi kitâbihî Şerḥu Maḳṣûreti İbn Düreyd adıyla bir çalışma yapmıştır (Beyrut 1986).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 73-74 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.