İBN EBÜ’d-DÜNYÂ

208’de (823) Bağdat’ta doğdu. Dedelerinden biri Ümeyyeoğulları’nın âzatlısı olduğu için Kureşî nisbesiyle de anılır. Kaynaklarda ailesi hakkında ve İbn Ebü’d-Dünyâ olarak tanınmasının sebebine dair bilgi yoktur. Erken yaşta Kur’an öğrendi. Muhaddis olan babasından başka Ali b. Ca‘d, İbn Sa‘d, Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmed b. İbrâhim ed-Devrakī, Ahmed b. Menî‘, İbrâhim b. Saîd el-Cevherî, Bişr b. Velîd el-Kindî, Ebû Hayseme Züheyr b. Harb, İbn Sellâm el-Cumahî, Ebû Kılâbe er-Rekāşî gibi âlimlerden hadis dinledi; Kütüb-i Sitte müelliflerinin faydalandığı hocaların birçoğundan rivayette bulundu. Ahmed b. Hanbel’in talebesi oldu. Zühde dair eserleriyle tanınan Muhammed b. Hüseyin el-Bercülânî’den (Bürcülânî) on yıldan fazla bir süre istifade etti. Halef b. Hişâm’dan kıraat, Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’dan edebiyat, Mahmûd b. Hasan el-Verrâk’tan şiir, İbn Sa‘d’dan tarih ve siyer konusunda faydalandı. Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî onun hocalarının isimlerini ihtiva eden bir eser yazmıştır (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIII, 397). Kendisinden hocası Hâris b. Ebû Üsâme ile İbn Ebû Hâtim, Hüseyin b. Safvân el-Berzaî, Kāsım b. Asbağ, Ebû Bişr ed-Dûlâbî, İbn Mâce ve İbn Huzeyme’nin de aralarında bulunduğu birçok kişi hadis rivayet etti. Âlî isnadla hadislerini en son rivayet eden talebesinin Fahreddin b. el-Buhârî olduğu söylenmektedir. Hac yolculuğu dışında ilmî seyahatleri son derece sınırlı olan İbn Ebü’d-Dünyâ (a.g.e., XIII, 399) 14 Cemâziyelevvel 281 (22 Temmuz 894) tarihinde vefat etti; Bağdat’ın güneyinde bulunan Şûnîziyye Mezarlığı’na defnedildi. Kütübî vefat tarihini 282 (895) olarak zikretmiştir.

Aynı zamanda Hanbelî fakihi ve eğitimci olan İbn Ebü’d-Dünyâ, idarecilerle yakın ilgisi dolayısıyla Bağdat’ın önde gelen şahsiyetleri arasında yer aldı. İnsanları çok iyi tanıyan ve duruma göre konuşmasını bilen etkili bir hatipti. Halifelerin çocuklarının eğitimiyle meşgul oldu ve Abbâsî halifelerinden Mu‘tazıd-Billâh ile oğlu Müktefî-Billâh onun tarafından eğitildi. Özellikle ahlâka dair eserlerinden Gazzâlî, tarihe dair eserlerinden Hatîb el-Bağdâdî, Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî gibi pek çok âlim istifade etti.

İbnü’n-Nedîm’in zâhid ve mutasavvıf müellifler arasında zikrettiği İbn Ebü’d-Dünyâ, daha çok mânevî eğitim ve karakter terbiyesine yönelik eserler yazmış, zühd ve takvâ ile ilgili hadisleri derlemeye öncelik vermiştir. Bu temayülü sebebiyle olmalı ki tasavvufa dair eserleriyle meşhur Muhammed b. Hüseyin el-Bercülânî’den rivayette bulunmayı sika bir hadis hâfızı olan Affân b. Müslim’den rivayette bulunmaya tercih ettiği belirtilmiştir. Çok sayıda kitap yazmasında da onun bu yaklaşımının etkisi olmuş, eserlerinde dönemin rivayet geleneğini sürdürmekle birlikte sosyal eğitim yönünü öne çıkarmıştır.

Batılı araştırmacıların İbn Ebü’d-Dünyâ’nın bazı eserlerini neşretmelerinin en önemli sebebi, eserlerinde diğer peygamberlere ve geçmiş ümmetlere dair rivayetlere sıkça yer vermesidir. Ayrıca şarkiyatçılara göre İbn Ebü’d-Dünyâ’nın eserlerinin muhtevasında Hinduizm’in, Budizm’in ve Yunan filozoflarının eserlerinden iktibaslar görmek de mümkündür (Bellamy, MW, LIII/1 [1963], s. 109). Bu bakış açısı dolayısıyla şarkiyatçılar onu, İslâm’ın zühd anlayışı ile felsefî yönü ağır basan eski gelenekler arasında bir aracı kabul etme eğilimindedir.

İbn Ebü’d-Dünyâ için Sâlih Cezere ve Ebû Hâtim er-Râzî “sadûk”, İbnü’l-Cevzî “sika sadûk” terimlerini kullanırken Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî, İbn Hacer el-Askalânî, Sehâvî ve Zebîdî onu hadis hâfızı olarak nitelendirmişler, bazı râvilerin tenkidinde zaman zaman görüşüne başvurmuşlardır (İbn Hacer, II, 277; IX, 398). Münker hadisler rivayet etmesiyle tanınan Muhammed b. İshak el-Lü’lüî el-Belhî’den (Hatîb, X, 90) ve İbn Ebû Hâtim’in yalancılar arasında saydığı Muhammed b. İshak b. Yezîd ed-Dabbî’den rivayette bulunması sebebiyle tenkit edilmişse de (İbnü’l-Cevzî, V, 148-149) hadiste hâfızlık derecesine çıkmış bir kimse olduğu için uydurma rivayetleri ayırt edebileceği ve bu tür kişilerden yaptığı rivayetlerin son derece sınırlı olduğu belirtilmiştir. Onun sadece nâzil isnadlarla meşgul olduğu iddiası doğru olmayıp kendisinin nisbî olarak âlî rivayetleri vardır. İbn Ebü’d-Dünyâ ayrıca, tanınmayan kimselerden ve akranı şahsiyetlerden rivayette bulunduğu gerekçesiyle eleştirilmiştir (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIII, 399). Ancak hocalarının büyük çoğunluğunun Kütüb-i Sitte’de rivayetleri yer alan muhaddisler olduğu, geri kalan az sayıda kişinin tanınmayan râviler arasında bulunduğu, Ebû Kılâbe er-Rekāşî, Tirmizî, Abbas ed-Dûrî gibi akranından ve İbn Ebû Hâtim gibi talebelerinden rivayette bulunmasının ise tenkit sebebi sayılmayacağı belirtilmiştir (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ṣ-Ṣamt, neşredenin girişi, s. 66).

Eserleri. İbn Ebü’d-Dünyâ İslâmî ilimlerin her alanında eser veren bir müelliftir. Sayılarının 300’e kadar çıkarılması ve bir kısmının günümüze ulaşıp ulaşmadığının bilinmemesi dolayısıyla bazı eserlerinin gerek muhtevası gerekse ismi konusunda farklı görüşler ileri sürülmüştür.

A) Hadis. 1. Ḳamʿu’l-eşrâr ʿan cerîmeti’l-intiḥâr. İbn Ebü’d-Dünyâ’nın hadis cüzlerinden derlenmiş kırk altı hadisi ihtiva eden ve intiharın şiddetle yasaklandığını ortaya koyan eser, Abdullah b. Muhammed b. Sıddîk el-Gumârî el-Hüseynî’ye ait el-Erbaʿûne’l-Ġumâriyye fî şükri’n-niʿam içinde neşredilmiştir (Kahire 1359/1940).

2. Cüzʾ fîhi ḥâlü İbn Ebi’d-Dünyâ ve mâ vaḳaʿa ʿâliyen min ḥadîs̱ih. Ebû Mûsâ el-Medînî tarafından hazırlanan ve müellifin âlî isnadlarını konu alan eserin bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (Mecmua, nr. 111) kayıtlıdır (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ş-Şükr, neşredenin girişi, s. 10, 20).

3. el-Eḥâdîs̱ü’l-erbaʿûn (Selâhaddin el-Müneccid, XLIX [1974], s. 583). Bir nüshası Akkâ’da Medresetü Nûr Ahmediyye Kütüphanesi’ndeki bir mecmuada (vr. 11-18) bulunmaktadır (Abdullah Muhlis, X [1930], s. 577).

4. Fevâʾid min ḥadîs̱i Ebi’l-Ḫayr Muḥammed b. Aḥmed (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3664, vr. 239^a-241^b). Kaynaklarda el-Fevâʾid adıyla zikredilen eser de (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIII, 403) muhtemelen bu kitaptır.

5. Taḫrîcâtü ehli’l-ḥadîs̱. Taḫrîcâtü İbn Ebi’d-Dünyâ adıyla da anılan eserin (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 380) bir nüshası Akkâ’da Medresetü Nûr Ahmediyye Kütüphanesi’ndeki bir mecmua içerisinde (vr. 1-10) yer almaktadır (Abdullah Muhlis, X [1930], s. 577; Brockelmann, GAL Suppl., I, 248).

Müellifin hadis konusunda ayrıca eṣ-Ṣalât ʿale’n-nebî ve es-Sünne adlı eserlerinin bulunduğu zikredilmiştir (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIII, 402). Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf, İbn Ebü’d-Dünyâ’nın otuz dokuz kitabında geçen hadisleri Fihrisü’l-eḥâdîs̱ elletî revâhâ İbn Ebi’d-Dünyâ adlı çalışmasında bir araya getirmiştir (Beyrut 1415/1994).

B) Zühd ve Tasavvuf. 1. el-ʿAẓame. Gökyüzü, yeryüzü, denizler, cennet ve cehennemdeki acayip yaratıklara dair olan eserin Süleymaniye (Cârullah Efendi, nr. 400) ve Millet (Feyzullah Efendi, nr. 2149) kütüphanelerinde nüshaları mevcuttur.

2. el-Cûʿ. Bağdat Mektebetü’d-dirâsâti’l-ulyâ’da (nr. 1142/8) ve Dımaşk el-Mektebetü’l-umûmiyye’de (nr. 89) birer nüshası bulunan eser (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ṣ-Ṣamt, neşredenin girişi, s. 92). Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1417/1997). el-Câʾiʿîn adıyla müellife nisbet edilen eser de muhtemelen bu kitaptır.

3. el-Ehvâl (Ehvâlü’l-ḳıyâme). (nşr. Mecdî Fethî es-Seyyid, Kahire 1413/1993). el-Ḳıyâme adıyla ona nisbet edilen eser de (Selâhaddin el-Müneccid, XLIX [1974], s. 591) bu kitap olmalıdır.

4. el-Emr bi’l-maʿrûf (ve’n-nehy ʿani’l-münker). Bir nüshası Hindistan’da Râmpûr Kütüphanesi’nde, bir bölümü Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (Mecâmî‘, nr. 578, vr. 53-61) bulunmaktadır (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ş-Şükr, neşredenin girişi, s. 27).

5. el-Evliyâʾ. Ahmed Neş’et Rebî‘ (Kahire 1354/1935), Mecdî Seyyid İbrâhim (Mecmûʿatü’r-resâʾil içinde, Kahire-Beyrut 1987-1988) ve Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl (Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde, Beyrut 1414/1993) tarafından neşredilmiştir. Kerâmâtü’l-evliyâʾ adıyla İbn Ebü’d-Dünyâ’ya nisbet edilen eser de (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIII, 403) muhtemelen bu kitaptır.

6. el-Ferec baʿde’ş-şidde. Hindistan’da (Allahâbâd 1313/1895, 1323/1905) ve Kahire’de (1320) yayımlanan eser daha sonra İmâd Kurre ve Hasan Abdül‘âl (Tanta 1405/1985), Ebû Huzeyfe Abdullah b. Âliye (Kahire 1407/1987) ve Yâsîn Muhammed Sivâsî (Dımaşk 1412/1992) tarafından, ayrıca Mustafa Abdülkādir Atâ’nın tahkikiyle Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde (Beyrut 1414/1993) yayımlanmıştır. Ebû Ali et-Tenûhî (ö. 384/994) bu eseri aynı adı taşıyan kitabının mukaddimesinde (nşr. Muhammed ez-Zührî el-Gumrâvî, Kahire 1322; Beyrut 1398/1978) tenkit etmiştir. el-Ferec baʿde’ş-şidde Süyûtî tarafından ihtisar edilmiş ve bu çalışma el-Erec fî edʿiyeti’l-Ferec (Kahire 1317), el-Erec fi’l-Ferec (nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1408/1988) adlarıyla neşredilmiştir.

7. Feżâʾilü (Fażlü) ʿaşri ẕi’l-ḥicce (Fażlü’l-ʿaşr). Berlin ve Leiden’de nüshaları bulunmaktadır (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ṣ-Ṣamt, neşredenin girişi, s. 98).

8. Feżâʾilü (şehri) Ramażân (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3664/12, vr. 148^a-154^b).

9. el-Ḫayr(ü’l-ḫâtim). el-Ḫâtim adıyla da anılan eserin (Selâhaddin el-Müneccid, XLIX [1974], s. 586) el-Ḫubzü’l-ḫâtim şeklindeki yazılışı (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIII, 402) baskı hatası olmalıdır.

10. el-Hem ve’l-ḥuzn (ve’l-kemed) (nşr. Mecdî Fethî es-Seyyid, Kahire 1412/1991).

11. el-Ḥilm. Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1406/1986) ve Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Muhammed Abdülkādir Ahmed Atâ (Beyrut 1413/1993) tarafından yayımlanmış, ayrıca Mecmûʿatü’r-resâʾil içinde (Kahire-Beyrut 1987-1988) neşredilmiştir.

12. Ḥüsnü’ẓ-ẓan billâhi ʿazze ve celle (teʿâlâ). Ahmed Neş’et Rebî‘ (Kahire 1354/1935) ve Muhlis Muhammed’in (Riyad 1406/1986) tahkikiyle yayımlanan eser Mecmûʿatü’r-resâʾil içinde (Kahire-Beyrut 1987-1988), ayrıca Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1409/1988) ve Abdüssamed Şânûha’nın (Mekke 1411/1990) tahkikleriyle, daha sonra da Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde (Beyrut 1414/1993) neşredilmiştir.

13. Iṣlâḥu’l-mâl. Eser üzerinde doktora çalışması yapan Mustafa Müflih el-Kudât (1987, Külliyyetü’z-Zeytûniyye li’ş-şerîa ve usûli’d-dîn, Tunus) daha sonra onu yayımlamış (Mansûre 1410/1990), Muhammed Abdülkādir Atâ da Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde eseri neşretmiştir (Beyrut 1414/1993).

14. el-İḫvân: el-Müteḥâbbûn fillâh beşâşetü’l-aḫ li-eḫîh. Muhammed Abdurrahman Tavâlibe (Kahire 1408/1988) ve el-İḫvân adıyla Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 1409/1988) tarafından yayımlanmıştır.

15. el-İḫlâṣ ve’n-niyye (nşr. İyâd Hâlid et-Tabbâ‘, Dımaşk 1413/1992).

16. el-İʿtibâr ve aʿḳābü’s-sürûr ve’l-aḥzân (Aʿḳābü’s-sürûr ve’l-aḥzân). Eseri Necm Abdurrahman Halef yayımlamıştır (Amman 1413/1993). Kaynaklarda el-Aḥzân adıyla kaydedilen eser de (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIII, 401) bu kitap olmalıdır.

17. İṣṭınâʿu’l-maʿrûf (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3664/12, vr. 213^a-228^b).

18. el-Ḳanâʿa ve’t-taʿaffüf (ʿani’l-mesʾele ve’r-rıżâ bi’l-ḳısm fi’r-rızḳ). Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1410/1989) ve Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 1414/1993) tarafından neşredilmiştir. Kitap üzerine Stefan Weninger Qanaa (Genügsamkeit) in der Arabischen Literatur anhand des Kitab al-Qana‘a wa-t-ta‘affuf von Ibn Abi d-Dunya adıyla bir çalışma yapmıştır (Berlin 1992).

19. Ḳażâʾü’l-ḥavâʾic. el-Ḥavâʾic adıyla da anılan (a.g.e., XIII, 402) ve önce Ahmed Neş’et Rebî‘ tarafından (Kahire 1354/1935), daha sonra Mecmûʿatü’r-resâʾil’de yayımlanan (Kahire-Beyrut 1413/1992) eseri Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1406/1986), Saîd el-Lahhâm (Beyrut 1413/1992) ve Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Muhammed Abdülkādir Atâ (Beyrut 1414/1993), ayrıca Amr Abdülmün‘im (Kahire 1414/1994) neşretmiştir.

20. Ḳıṣarü’l-emel (nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf, Beyrut 1415/1995).

21. Kitâbü’l-Mevt. Müellifin (Aḫbârü’l-)Ḳubûr’u ile birlikte Leah Kinberg tarafından Ibn Abī al-Dunyā (d. 280/892): Kitāb al-Maut (The Book of Death) and Kitāb al-Kubūr (The Book of Graves): Reconstructed with an Introduction adıyla yayımlanmıştır (Haifa 1983).

22. Muḥâsebetü’n-nefs ve’l-izrâʾü ʿaleyhâ. el-Musta‘sım-Billâh Ebû Hüreyre ile Mustafa b. Ali b. İvaz (Beyrut 1406/1986), Mecdî Seyyid İbrâhim (Bulak 1407/1987) ve Ebû Hâtim Abdullah Şerkāvî’nin (Beyrut 1408/1988) tahkikleriyle neşredilmiştir. el-Muḥâsebe adıyla müellife nisbet edilen eser de (İbn Hayr, s. 282) bu kitap olmalıdır.

23. Mücâbü’d-daʿve. Mektebetü’t-tahkīk fî müesseseti’r-risâle tarafından yayımlanan eser (Beyrut 1404/1984) Muhammed Abdülkādir Atâ (Beyrut 1406/1986) ve Mecdî Seyyid İbrâhim’in (Bulak 1407/1987) tahkikleriyle de neşredilmiştir.

24. er-Ruhbân. Selâhaddin el-Müneccid eserin bazı kısımlarını el-Münteḳā min Kitâbi’r-Ruhbân adıyla yayımlamıştır (Mecelletü’d-Dirâsâti’ş-Şarḳıyye li’l-âbâʾi’d-Domînîkân, III [Kahire 1956], s. 349-358).

25. er-Riḳḳa ve’l-bükâʾ. Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan (Mecmua, nr. 132, vr. 118-136) ve 375 (985) yılından önce yazılmış olan nüshasına dayanılarak Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf tarafından yayımlanmıştır (Riyad 1415/1995).

26. er-Rıżâ ʿanillâh ve’ṣ-ṣabr ʿalâ ġazâʾih (er-Rıżâ, er-Rıżâ ʿanillâh, er-Rıżâ ʿanillâh bi-ḳażâʾih). Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Mustafa Abdülkādir Atâ’nın tahkikiyle neşredilmiştir (Beyrut 1414/1993).

27. eṣ-Ṣabr ve’s̱-s̱evâb ʿaleyh (nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf, Beyrut 1418/1997).

28. eṣ-Ṣamt ve âdâbü’l-lisân. Necm Abdurrahman Halef’in Tunus Külliyetü’z-Zeytûniyye li’ş-şerîa ve usûli’d-dîn’de üzerinde doktora çalışması yaptığı (1983) ve daha sonra yayımladığı eser (Beyrut 1406/1986) ayrıca Muhammed Abdülkādir Atâ (Beyrut 1408/1988) ve eṣ-Ṣamt ve ḥıfẓü’l-lisân adıyla Muhammed Ahmed Âşûr (Kahire 1406/1986) tarafından neşredilmiştir. Süyûtî kitabı Ḥüsnü’s-semt fi’ṣ-Ṣamt adıyla ihtisar etmiştir (nşr. M. Saîd b. Besyûnî Zağlûl, Beyrut 1407/1987).

29. eş-Şükrü lillâhi teʿâlâ. Muhammed Ahmed Ramazan el-Medenî (Kahire 1349/1930), Ahmed b. Muhammed Tâhûn (Cidde 1377/1958), Bedr el-Bedr (Küveyt 1400/1980), Yâsîn Muhammed es-Sevvâs ile Abdülkādir el-Arnaût (Dımaşk-Beyrut 1405/1985), Târık et-Tantâvî (Bulak 1413/1992) ve Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde M. Saîd b. Besyûnî Zağlûl (Beyrut 1414/1993) tarafından neşredilmiştir.

30. et-Teheccüd ve ḳıyâmü’l-leyl (nşr. Müs‘ad Abdülhamîd es-Sa‘denî, Kahire 1414/1994).

31. et-Tevâżuʿ ve’l-ḫumûl (el-Ḫumûl ve’t-tevâżuʿ, el-Ḫumûl). Eseri Lutfî Muhammed es-Sagīr (Kahire 1408/1988) ve Muhammed Abdülkādir Atâ (Beyrut 1409/1989) yayımlamıştır.

32. et-Tevbe. Mecdî es-Seyyid İbrâhim tarafından neşredilmiş (Kahire 1411/1991), Arthur John Arberry eserin tahlilini ve bazı bölümlerini ihtiva eden “Ibn Abi’d-Dunyā on Penitence” adlı bir makale yazmıştır (JRAS [1951], s. 48-63).

33. et-Tevekkül ʿalallāh. Ahmed Neş’et Rebî‘ (Kahire 1354/1935), Câsim Süleyman el-Füheyd ed-Devserî (Küveyt 1984; Beyrut 1407/1987), Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1406/1986), Sâlim b. Ahmed b. Abdülhâdî (Kahire 1407/1988) ve Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 1414/1993) tarafından yayımlanmıştır.

34. el-ʿUḳūbât (ü’l-ilâhiyye li’l-efrâd ve’l-cemâʿât ve’l-ümem) (nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf, Beyrut 1416/1996).

35. el-ʿÖmr ve’ş-şeyb (ve’ş-şebâb). Bazı kaynaklarda eş-Şeyb, eş-Şeyb ve’t-taʿmîr ve Sevâdü’ş-şeyb adlarıyla zikredilen eseri Necm Abdurrahman Halef yayımlamıştır (Riyad 1412/1992).

36. el-ʿUzle ve’l-infirâd (el-İnfirâd). Muhammed el-Hâdî eş-Şevâşî, Tunus el-Ma‘hedü’l-alâ li’l-hadârati’l-İslâmiyye’de eseri tahkik etmiştir (1412/1991).

37. el-Veraʿ. Hâdimülulemâ el-Hâfız Azîz Bey (Haydarâbâd 1408/1988), Muhammed b. Hamed el-Hamûd (Küveyt 1408/1988) ve Müs‘ad Abdülmecîd es-Sa‘denî (Bulak 1993) tarafından neşredilmiştir.

38. el-Yaḳīn. Kahire’de (1358/1939), daha sonra Zâhid Kevserî (Kahire 1365/1946), M. Saîd b. Besyûnî Zağlûl (Beyrut 1407/1987), el-ʿAḳl ve fażlüh ile birlikte Mecdî Fethî es-Seyyid Ramazan (1407/1988) ve Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 1414/1993) tarafından yayımlanmıştır.

39. Ẕemmü’l-baġy. Eseri Necm Abdurrahman Halef (Riyad 1409/1988) ve Ẕemmü’l-müskir ile birlikte Müs‘ad Abdülhamîd es-Sa‘denî (Kahire 1413/1992) yayımlamıştır.

40. Ẕemmü’d-dünyâ. Ella Appelrot Almagor, eser üzerinde Kitab Dhamm al-Dunya by Ibn Abi al-Dunya adlı bir doktora tezi hazırlamış (Los Angeles, University of California, 1973), daha sonra bu çalışmasını Kitāb Dham al-Dunyā adıyla yayımlamıştır (Jerusalem 1984, bk. Norris, s. 100-101). Kitabı ayrıca Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1408/1988) ve Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Muhammed Abdülkādir Atâ (Beyrut 1414/1993) neşretmiştir.

41. Ẕemmü’l-ġıybe ve’n-nemîme. Necm Abdurrahman Halef (Kahire 1986, 1989) ve Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 1414/1993), ayrıca Mektebetü’t-türâsi’l-İslâmî (Kahire 1989) tarafından yayımlanmıştır.

42. Ẕemmü’l-ḥased (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 46, vr. 1-55).

43. Ẕemmü’l-melâhî (el-Melâhî). Şarkı söylemeyi, müzik dinlemeyi ve müzik aletlerini çalmayı kötüleyen rivayetleri ihtiva eden eseri Muhammed Abdülkādir Atâ (Kahire 1405/1985, 1407/1987) ve Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Yüsrî Abdülganî Abdullah (Beyrut 1414/1993) neşretmiştir. Eseri ayrıca James Robson, Ahmed el-Gazzâlî’nin Bevâriḳu’l-ilmâʿ adlı eseriyle birlikte Tracts on Listening to Music adıyla tahkik etmiş, önsöz ve notlar ekleyerek İngilizce’ye çevirmiştir (London 1938).

44. Kitâbü’l-Ḫâʾifîn. İki cüz olduğu belirtilen eserin (İbn Hayr, s. 282) el-Ḫâfiḳīn şeklinde kaydedilmesi (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIII, 402) bir istinsah hatası olmalıdır.

Zühd ve tasavvuf konusunda çeşitli kaynaklarda müellife nisbet edilen diğer eserler de şunlardır: ʿAṭâʾü’s-sâʾil, el-ʿAvẕ, el-Âyât ve men tekelleme baʿde’l-mevt, ed-Duʿâʾ, Fażlü (Feżâʾilü) lâ ilâhe illallāh, Fiʿlü’l-münker, el-Fütûn, el-Ḥaẕer ve’ş-şefeḳa, İnḳılâbü’z-zamân, İnzâlü’l-ḥâceti billâh, İʿṭâʾü’s-sâʾil, en-Niyye, er-Reġāʾib, er-Reḳāʾiḳ, es-Seḫâ, Şerefü’l-faḳr, eṭ-Ṭavâʿîn, et-Tefekkür ve’l-iʿtibâr, el-ʿUbbâd, el-Veṣâyâ, Ẕemmü’l-buḫl, Ẕemmü’ḍ-ḍıḥk, Ẕemmü’l-faḳr, Ẕemmü’l-fuḥş (ve’l-beẕâʾe), Ẕemmü’l-ġażab, Ẕemmü’r-riyâʾ, Ẕemmü’ş-şehevât, ez-Zühd.

C) Ahlâk ve Edep. 1. el-Cîrân (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 89, vr. 1-16).

2. el-İḫvân (ve’l-maʿâṭıf). Kitâbü’l-İḫvân adıyla M. Abdurrahman Tavâlibe tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1408/1988).

3. Ḳıra’ḍ-ḍayf (İbn Hayr, s. 283). Müellifin Mekârimü’l-aḫlâḳ adlı eserinin bir bölümü olup olmadığı tartışılmakla birlikte (İbn Ebü’d-Dünyâ, Mekârimü’l-aḫlâḳ, neşredenin girişi, s. 33-34) genellikle ayrı bir çalışma olduğu kabul edilmektedir.

4. Mekârimü’l-aḫlâḳ. James A. Bellamy tarafından The Noble Qualities of Character (Kitāb Makārim al-Akhlāq) adıyla neşredilmiş (Wiesbaden-Beyrut 1973; Kahire 1988), Bellamy eserin muhtevasını tanıtan bir de makale yazmıştır (“The Makārim al-Akhlāq by Ibn Abī Dunyā”, MW, LIII/2 [1963], s. 106-119). Eseri ayrıca Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1990) ve Taberânî’nin Mekârimü’l-aḫlâḳ’ı ile birlikte Muhammed Abdülkādir Atâ (Beyrut 1409/1989) yayımlamıştır.

5. Müdârâtü’n-nâs (el-Müdârât) (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, Hadis, nr. 388, vr. 8-48; Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3664, vr. 110^a-121^b). Brockelmann bu eserin Mekârimü’l-aḫlâḳ’ın bir parçası olduğunu söylemekteyse de (GAL Suppl., I, 247) her iki eserin muhtevasını karşılaştıran Bellamy bu iddianın doğru olmadığını ortaya koymuştur (The Noble Qualities of Character, s. 35-36).

6. et-Taḳvâ (İbn Hayr, s. 283). Münteḳā Kitâbi’t-Taḳvâ adlı muhtasarının Hindistan’da Râmpûr Kütüphanesi’nde bulunduğu belirtilmektedir (Brockelmann, GAL Suppl. [Ar.], II, 140).

7. el-Vecel (ve’t-teves̱s̱uḳ bi’l-ʿamel). Geçmiş ümmetlere ait darbımeselleri ihtiva eden eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Lâleli, nr. 3664, vr. 134^a-141^a).

İbn Ebü’d-Dünyâ’nın el-ʿAfv ve ẕemmü’l-ġażab, el-ʿAzâʾ, el-Hedâyâ, el-Mürûʾe, et-Teʿâzî ve Teġayyürü’l-iḫvân gibi eserleri de kaynaklarda zikredilmektedir.

D) Tarih ve Tabakat. 1. el-İşrâf fî menâzili’l-eşrâf. Âlim, kadı, idareci ve edebiyatçılar hakkındaki haber ve şiirlere yer veren ve Ebû Huzeyfe Abdullah b. Âliye (Kahire 1407/1987), Necm Abdurrahman Halef (Riyad 1411/1990), Mecdî es-Seyyid İbrâhim (Kahire 1411/1990) tarafından yayımlanan eseri ayrıca Mustafa Abdülkādir Atâ el-İşrâf ʿalâ menâḳıbi’l-eşrâf (Beyrut 1992), Velîd Kassâb da Kitâbü’l-Eşrâf (Katar 1413/1993) adıyla neşretmiştir.

2. Maḳtelü’l-imâm emîri’l-müʾminîn. Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan Maḳtelü ʿAlî (Mecmua, nr. 95, vr. 232-250) adlı eski bir nüshasına dayanılarak Mustafa Murtazâ el-Kazvînî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1411/1991).

3. Men ʿâşe baʿde’l-mevt. Kahire’de basılan eseri (1325/1907) daha sonra Abdullah Muhammed ed-Dervîş (Beyrut 1406/1986), Ali Ahmed Ali Câbullah (Beyrut 1407/1987), Mustafa Âşûr (Bulak 1407/1987), Muâz Eymen b. Ârif ed-Dımaşkī (Kahire 1412/1992) ve Mecmûʿatü’r-resâʾil içinde Muhammed Hüsâm Beyzûn (Beyrut 1414/1993) yayımlamıştır.

4. Ḥilmü Muʿâviye. Bir nüshasının Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunduğu (nr. 3249, vr. 186-189) belirtilmiştir (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ş-Şükr, neşredenin girişi, s. 31).

5. Taġyîrü(Teġayyürü)’z-zamân. Âḫirü’z-zamân ve İnḳılâbü’z-zamân adlarıyla da zikredilen eseri Kâşgarlı Mahmud’un okuduğu anlaşılmaktadır (Dîvânü lugāti’t-Türk, s. 293; Brockelmann, GAL Suppl., I, 248).

6. Aḫbârü’l-cüfâti(’s̱-s̱iḳāti’s̱-s̱ebât) ʿinde’l-mevt (el-Cüfât ʿinde’l-mevt). Sâlih âlimlerin ölüm döşeğindeki hallerine dairdir (Selâhaddin el-Müneccid, XLIX [1974], s. 583).

7. Aḫbârü’l-ḫulefâʾ. Hatîb el-Bâğdâdî ve İbn Kesîr gibi tarihçilerin iktibasta bulunduğu eser el-Ḫulefâʾ, et-Târîḫ, Târîḫu’l-ḫulefâʾ adlarıyla da anılmıştır.

Zehebî’nin Aʿlâmü’n-nübelâʾ adlı eseri (XIII, 401-403) başta olmak üzere çeşitli kaynaklarda müellifin tarih ve tabakata dair şu eserlerinden de söz edilmiştir: Aḫbârü’l-Aʿrâb (el-Aʿrâb), Aḫbârü Ḍayġam, Aḫbârü Ḳureyş, Aḫbârü Muʿâviye, Aḫbârü’l-mülûk, Aḫbârü’s-(Süfyân es̱-)S̱evrî, Aḫbârü Üveys, el-ʿAvâbid (el-ʿAvâʾid), Feżâʾilü ʿAlî, Fażlü ʿAbbâs, Ḥilmü Aḥnef b. Ḳays, Ḥükmü(Ḥilmü)’l-ḥükemâʾ (ḥulemâʾ), Maḳtelü’l-Ḥüseyn, Maḳtelü ʿOs̱mân, Maḳtelü ʿÖmer, Maḳtelü (Saʿîd) İbn Cübeyr, Maḳtelü Ṭalḥa, Maḳtelü İbni’z-Zübeyr, el-Mecûs, el-Meġāzî, el-Memlûkîn, Menâḳıbü Beni’l-ʿAbbâs, Mevâʿiẓü’l-ḫulefâʾ, eṭ-Ṭabaḳāt, Tezvîcü Fâṭıma ʿaleyhe’s-selâm, Zühdü Mâlik b. Dînâr.

E) Akaid. 1. el-Hevâtif (Hevâtifü’l-cin [cinnân]). İnsanlara ve diğer varlıklara gaybdan gelen seslerin konu edildiği eseri Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1408/1988), Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 1414/1993) ve Hevâtifü’l-cinnân adıyla Muhammed ez-Zağlî (Beyrut 1416/1995) yayımlamıştır.

2. Ṣıfatü’l-cenne ve mâ eʿaddallāhü li-ehlihâ mine’n-niʿam (nşr. Târık et-Tantâvî, Kahire 1994).

3. Ṣıfatü’n-nâr. Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan tek nüshası (Mecmua, nr. 132, vr. 140-154) esas alınarak Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1417/1997).

4. Aḫbârü’l-ḳubûr (Kitâbü’l-Ḳubûr). Müellifin el-Mevt adlı eseriyle birlikte Leah Kinberg tarafından Ibn Abī al-Dunyā (d. 280/892): Kitāb al-Maut (The Book of Death) and Kitāb al-Kubūr (The Book of Graves): Reconstructed with an Introduction adıyla yayımlanmıştır (Haifa 1983).

Müellifin akaid konusunda ayrıca el-Baʿs̱ ve’n-nüşûr, Delâʾilü’n-nübüvve, el-Mevḳıf, Ṣıfatü’l-mîzân, Ṣıfatü’n-nebî, Ṣıfatü’ṣ-ṣırâṭ, Sidretü’l-müntehâ, Şeceretü’ṭ-ṭûbâ ve ʿUḳūbetü’l-enbiyâʾ adlı eserlerinin bulunduğu zikredilmiştir.

F) Fıkıh. 1. Ẕemmü’l-müskir. Necm Abdurrahman Halef (Riyad 1409/1989) ve müellifin Ẕemmü’l-baġy adlı eseriyle birlikte Müs‘ad Abdülhamîd es-Sa‘denî (Kahire 1413/1992) tarafından neşredilmiştir.

2. el-ʿÎdeyn. Bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Mecâmî‘, nr. 781) ve bunun bir kopyası Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye’de (Tasavvuf, nr. 315) bulunmaktadır.

Müellife bu alanda ayrıca ed-Deyn (ed-Deyn ve’l-vefâʾ), el-Eḍâḥî (el-Uḍḥiye) (Fażlü) Âşûrâʾ, el-Fetvâ, Fıḳhü’n-nebî ʿaleyhi’s-selâm, el-Ḳıṣâṣ, el-Menâsik, er-Rehâʾin, er-Ruḫṣa fi’s-semâʾ, Ṣadaḳatü’l-fıṭr (eṣ-Ṣadaḳa) ve Ẕemmü’r-ribâ adlı eserler nisbet edilmektedir.

G) Kıraat. 1. Ḥurûfu Ḫalef. Kırâat-i aşere imamlarından Halef b. Hişâm’ın kıraatiyle ilgili olduğu anlaşılmaktadır.

2. el-Vaḳf ve’l-ibtidâʾ. Brockelmann’a dayanılarak müellife el-Vaṣl ve’l-faṣl adlı bir eser daha nisbet edilmekteyse de (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ṣ-Ṣamt, neşredenin girişi, s. 87) kaynaklarda ve Brockelmann’da böyle bir eserden söz edilmemektedir.

Müellifin el-Elḥân, Feżâʾilü’l-Ḳurʾân ve el-Ḳırâʾa adlı eserlerinin bulunduğu da belirtilmiştir.

H) Edebiyat. Kelâmü’l-leyâlî ve’l-eyyâm (el-Eyyâm ve’l-leyâlî) (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3664, vr. 233^a-239^a). İbn Ebü’d-Dünyâ’nın edebiyatla ilgili olarak ayrıca el-Edeb, Sevâdü’ş-şeyb, Meʿârîżü(Meʿâriżü, Teʿârużü)’l-kelâm, en-Nevâdir, et-Teşemmüs adlı eserleri kaleme aldığı kaynaklarda zikredilmektedir.

I) Diğer Eserleri. 1. el-ʿAḳl ve fażlüh ve’l-yaḳīn. Müellifin el-Yaḳīn adlı eseriyle birlikte Zâhid Kevserî (Kahire 1365/1946), yine el-Yaḳīn ile birlikte Mecdî Fethî Seyyid Ramazan (1407/1987), ayrıca Mecdî Seyyid İbrâhim (Bulak 1407/1988), Kitâbü’l-ʿAḳl ve fażlüh adıyla Lutfî Muhammed es-Sagīr (Riyad 1408/1989), Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde M. Saîd b. Besyûnî Zağlûl (Beyrut 1414/1993) ve Ebû Meryem Mecdî Fethî İbrâhim (Kahire, ts.) tarafından neşredilmiştir.

2. el-ʿİyâl. Eseri Necm Abdurrahman Halef (I-II, Demmâm 1409/1990) ve Müs‘ad Abdülhamîd es-Sa‘denî (Kahire 1412/1991) yayımlamıştır.

3. el-Maraż ve’l-keffârât. İki cüzden oluşan eserin nüshaları Süleymaniye Kütüphanesi ile (Lâleli, nr. 3664/5, vr. 87^a-108^b) Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (Mecmua, nr. 76, vr. 156-192; nr. 98, vr. 65-89) bulunmaktadır.

4. el-Maṭar (es-Seḥâb) ve’r-raʿd ve’l-berḳ ve’s̱-s̱elc (ve’r-rîḥ). (Köprülü Ktp., Hadis, nr. 388, vr. 49^a-73^b). Bazı kaynaklarda es-Seḥâb (İbn Hayr, s. 282) şeklinde kaydedilen eser de muhtemelen bu kitaptır.

5. Mekâʾidü’ş-şeyṭân (li-ehli’l-îmân). Mecdî Seyyid İbrâhim tarafından yayımlanmış olup (Kahire 1411/1991) İbnü’n-Nedîm’in Mekâbirü’ş-şeyṭân (el-Fihrist, s. 236), Kâtib Çelebi’nin Meṣâʾidü’ş-şeyṭân (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1704) adlarıyla zikrettikleri eserler de bu kitap olmalıdır.

6. el-Menâmât. Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1409/1989) ve Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Abdülkādir Ahmed Atâ (Beyrut 1414/1993) tarafından neşredilmiştir. Leah Kinberg de eseri Ibn Abi al-Dunya: Morality in the Guise of Dreams: A Critical Edition of Kitab al-Manam adıyla yayımlamıştır (Leiden 1994).

7. el-Mennân. Bir nüshası Akkâ’da Medresetü Nûr Ahmediyye Kütüphanesi’ndeki bir mecmua içinde bulunmaktadır (Abdullah Muhlis, X [1930], s. 577).

8. Kitâbü’l-Muḥtażarîn. Ölüm döşeğinde olanlar hakkında yapılacak işleri ve çeşitli kimselerin ölüm döşeğindeki hallerini konu alan eser, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’deki nüshası (Hadis, nr. 343, vr. 1-73) esas alınarak Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1417/1997). Aynı kütüphane numarası ile müellife el-Muḫtaṣar adlı başka bir kitabın nisbet edilmesi (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ş-Şükr, neşredenin girişi, s. 42) bir zühul eseri olmalıdır.

9. Kitâbü’l-Mütemennîn. Bazı sahâbîlerin ve çeşitli kişilerin pişmanlıklarını ve tekrar imkân verilmiş olsa ne yapmak isteyecekleri sorusuna verdikleri cevapları ihtiva eden ve bazı kaynaklarda yanlış olarak el-Müteyemmîn şeklinde kaydedilen eseri (Sehâvî, s. 358; Rosenthal, s. 582) Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf neşretmiştir (Beyrut 1418/1997). Müellifin diğer bazı eserleri de şunlardır: el-ʿAzâʾ, el-Cihâd, el-Elviye, el-Eṣvât, el-Emvâl, el-Envâʾ, el-ʿİlm, el-Maʿîşe, el-Muntaẓam, en-Nevâziʿ ve’r-reʿâyâ, et-Tevâbiʿ, er-Remy, er-Rüʾyâ (Taʿbîrü’r-rüʾyâ) ve ez-Zefîr.

İbn Ebü’d-Dünyâ’nın bazı eserleri “Mecmûʿatü’r-resâʾil”ler içinde yayımlanmış olup birer cilt halinde neşredilen iki ayrı Mecmûʿatü’r-resâʾil’de (nşr. Ahmed Neş’et Rebî‘, Kahire 1354/1935; Kahire-Beyrut 1987-1988) beşer, M. Saîd b. Besyûnî Zağlûl’ün tahkik ettiği Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ’da (Beyrut 1414/1993) üç, kapağında Mevsûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ yazılan ve çeşitli araştırmacılar tarafından yayımlanan beş ciltlik Mecmûʿatü resâʾili İbn Ebi’d-Dünyâ’da (Beyrut 1414/1993) yirmi risâle yer almaktadır.

İbn Ebü’d-Dünyâ hakkında büyük çoğunluğu müellifin bir eserinin tahkiki vesilesiyle yapılmış çalışmalardan bazıları şunlardır: 1. Alfred Wiener, “Die Farağ ba‘d assidda-Literatur” (Isl., IV [1913], s. 270-298, 387-420). 2. Esmâʾü muṣannefâti Ebî Bekr ʿAbdillâh b. Muḥammed b. ʿUbeyd b. Ebi’d-Dünyâ ʿalâ ḥurûfi’l-muʿcem adıyla Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de kayıtlı olan (Mecmua, nr. 42, vr. 57^b-60^a) ve müellifi bilinmeyen bir eser, Muʿcemü muṣannefâti İbn Ebi’d-Dünyâ adıyla Selâhaddin el-Müneccid tarafından yayımlanmıştır (MMLADm., XLIX [1974], s. 579-594). 3. Necm Abdurrahman Halef, İbn Ebi’d-Dünyâ ve taḥḳīḳu kitâbihî eṣ-Ṣamt ve âdâbi’l-lisân (doktora tezi, I-II, 1983, Külliyetü’z-Zeytûniyye li’ş-şerîa ve usûli’d-dîn [Tunus]). Müellifin hayatına dair geniş bilgi ihtiva eden bu çalışma Kitâbü’ṣ-Ṣamt ve âdâbü’l-lisân adıyla neşredilmiştir (Beyrut 1406/1986). Von Reinhard Weipert ve Stefan Weninger tarafından yazılan “Die erhaltenen Werke des Ibn Abī d-Dunyā: Eine vorläufige Bestandsaufnahme” adlı makale de İbn Ebü’d-Dünyâ’nın mevcut eserlerinin yazma nüshalarının yerleri ve bunlardan neşredilenler hakkında bilgiler ihtiva etmektedir (ZDMG, CXLVI [1996], s. 415-455).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 457-462 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.