İBN AKĪLE

Mekke’de doğdu. Tahsil hayatından söz ettiği el-Mevâhibü’l-cezîle adlı eserinden (vr. 74^a vd.) 1070 (1660) yılından sonra dünyaya geldiği anlaşılmaktadır. Babası gibi o da Akīle veya İbn Akīle lakabıyla anılmış, bazı kaynaklarda adı Muhammed Akīle veya Muhammed b. Akīle şeklinde zikredilmiştir. Gerek kendisi gerekse biyografisini yazan âlimler, yetişme döneminin çok verimli geçtiğini ve birçok önemli şahsiyetten ders aldığını belirtmektedir. İbn Akīle, Hicazlı âlimler yanında hac vesilesiyle Mekke’ye gelen ilim adamlarından da istifade etme imkânı buldu. Kendilerinden uzun süre okuduğu hocaları arasında Sâlim b. Abdullah el-Basrî, Ahmed b. Muhammed el-Kattân, Uceymî, Ahmed b. Muhammed el-Bennâ, Abdülcelîl b. Ebü’l-Mevâhib el-Hanbelî, Ahmed b. Muhammed en-Nahlî, Abdullah b. Sâlim el-Basrî ve İlyâs b. İbrâhim el-Kûrânî gibi kimseler yer almaktadır. Hüseyin b. Tu‘me el-Kādirî, Ali b. Ahmed el-Küzberî ve Abdülhâliḳ b. Ebû Bekir el-Mizcâcî gibi âlimler de kendisinden faydalanmıştır (diğer hocaları ve talebeleri için bk. Birışık, s. 26-37).

İbn Akīle ömrünün sonuna doğru gittiği Bağdat, Şam ve Halep’te ders okuttu ve icâzet verdi. Bağdat’ta Hintli sûfî Seyyid Ali b. Abdullah el-Ayderûs’un icâzetiyle Şeyh Kāsım b. Muhammed el-Bağdâdî’nin elinden Kādirî şeyhliği hırkası giydi (1143/1731). Şam’da bulunduğu uzun süre içerisinde Çakmakıye Medresesi’nde hadis ve tasavvuf dersleri verdi. Buradan ayrılırken yerine talebesi Küzberî’yi halife bıraktı. Bazı kaynaklarda yer alan ifadelerden onun Anadolu’ya veya İstanbul’a da gittiği anlaşılmakta, ancak bu konuda açık bilgi bulunmamaktadır. Mekke’de vefat eden İbn Akīle Dârü’l-Akīliyye diye anılan zâviyesine defnedildi. Burası daha sonra Mekke Emîri Abdullah’ın mülkiyetine geçmiştir. Onun 930 (1524) veya 1149’da (1736) öldüğüne dair bilgiler doğru değildir.

Çok yönlü bir âlim olan İbn Akīle tefsir konusunda hacimli eserler vermekle birlikte daha çok hadisçiliğiyle tanınmıştır. Bu alandaki yerini ifade etmek için ondan Hicaz’ın muhaddisi ve hâfız diye söz edilmiş, kaynakların ortaklaşa belirttiğine göre müselsel hadis rivayetinde döneminin önde gelen muhaddislerinden biri olmuş ve İslâm dünyasından pek çok kimse ondan müselsel hadis dinleyip rivayetine dair yazılı icâzet almıştır. Müselsel hadisle ilgili el-Fevâʾidü’l-celîle’nin çok sayıda istinsah edilmesi ve Murtazâ ez-Zebîdî gibi bir âlim tarafından üzerine ta‘lîkāt yazılmış olması İbn Akīle’nin hadis ilmindeki yerini göstermektedir. Zâhid Kevserî Fıḳhü ehli’l-ʿIrâḳ ve ḥadîs̱ühüm adlı eserinde İbn Akīle’den övgüyle söz etmiş, onu Hanefî mezhebine mensup büyük muhaddisler ve hâfızlar arasında saymıştır.

Eserleri. Çeşitli ilimlere dair yaklaşık doksan kitap ve risâle kaleme alan (Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, s. 463) İbn Akīle’nin bu eserlerinden otuz kadarının günümüze ulaştığı bilinmektedir.

A) Tefsir. 1. ez-Ziyâde ve’l-iḥsân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Süyûtî’nin el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân’ını tamamlamak için yazılmıştır. Eserde el-İtḳān esas alınmakla birlikte ona pek çok yeni bilgi eklenmiş, ulûmü’l-Kur’ân konuları yeniden düzenlenmiş, el-İtḳān’da bulunan bazı yerler çıkarılmış ve hatalı görülen noktalar tenkit edilip doğrusu ortaya konulmuştur. Bu düzeltmelerden sonra eser, Süyûtî’nin el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân’ı üzerine yetmiş dört yeni bölüm (nevi) ilâvesiyle 154 bölüme ulaşmıştır. Eserin bilinen üç yazmasından Süleymaniye Kütüphanesi’ndekinin (Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 5, 6 [954, 955], 295 + 261 varak) müellif nüshası olduğu anlaşılmaktadır. Diğer iki nüsha Süleymaniye (Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 105, 294 varak) ve Nevşehir Damad İbrâhim Paşa (nr. 48) kütüphanelerinde bulunmaktadır. Abdülhamit Birışık, Muhammed b. Akīle ve ez-Ziyâde ve’l-İhsân fî Ulûmi’l-Kur’ân’ı adlı yüksek lisans tezinde İbn Akīle’nin hayatı, ilmî kişiliği ve eserlerini incelemiş, ayrıca bu eserin ilk yirmi iki bölümünün edisyon kritiğini yapmıştır (bk. bibl.). Eser üzerinde Muhammed Safâ Şeyh İbrâhim Hakkı (nev‘: 1-45), Fehd b. Ali el-Andes (nev‘: 46-90), İbrâhim b. Muhammed el-Mahmûd (nev‘: 91-119) ve Muslih b. Abdülkerîm es-Sâmidî de (nev‘: 120-143) Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye’de birer yüksek lisans tezi hazırlayarak büyük bölümünü tahkik etmişlerdir (Delîlü’r-resâʾili’l-câmiʿiyye, s. 272).

2. el-Cevherü’l-manẓûm fi’t-tefsîr bi’l-merfûʿ min kelâmi Seyyidi’l-mürselîn ve’l-maḥkûm. İbn Akīle, beş büyük ciltten oluşan bu tefsirini ez-Ziyâde ve’l-iḥsân’dan sonra 1140 (1728) yılında tamamlamıştır (ez-Ziyâde, vr. 239^b). Eserde sadece merfû hadisler kullanılmış, kıraat farkları da ayrı bir başlık altında gösterilmiştir. el-Cevherü’l-manẓûm’un İstanbul (Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 58, 59, 60, 61, 62; Hekimoğlu Ali Paşa ve Camii, nr. 19 [967]) ve Milano Ambrosiana Kütüphanesi’nde (nr. 139) nüshaları vardır.

3. es-Sırrü’l-esrâ fî maʿnâ sübḥânelleẕî esrâ. İsrâ sûresinin ilk âyetinin tefsiri olup bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’dedir (Fihristü’l-kütübi’l-ʿArabiyye, VII, 591).

4. Ḥizbü’s-sırri’l-maṣûn el-müstenbaṭ mine’l-kitâbi’l-meknûn. Havâssü’l-Kur’ân’a dair olan risâlenin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde olup (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2067/8) Mecmûʿatü’l-aḥẕâb içerisinde basılmıştır (İstanbul 1298, 1311, s. 315-320).

B) Hadis. 1. el-Fevâʾidü’l-celîle fî müselselâti Muḥammed b. Aḥmed ʿAḳīle. Hicaz, Yemen ve Suriye bölgelerinde yaygın olan kırk beş müselsel hadisi ihtiva eden eseri Abdülhay el-Kettânî, 1905’te Abdülcelîl b. Abdüsselâm Berrâde’den Mekke’de tek mecliste semâ yoluyla rivayet ettiğini söylemektedir (Fihrisü’l-fehâris, II, 921-922). Eserin Süleymaniye Kütüphanesi (Hacı Mahmud Efendi, nr. 638, 682; Âşir Efendi, nr. 68), İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı (Belediye, nr. 437), Beyazıt Devlet (Veliyyüddin Efendi, nr. 738) ve Tire İlçe Halk (Necip Paşa Vakfı, nr. 119) kütüphaneleriyle el-Hizânetü’t-Teymûriyye (Hadis, nr. 99), İskenderiye el-Mektebetü’l-belediyye (Hadis, nr. 3 [39]), Mektebetü’l-Ezher (Mustalah, nr. 364), Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye (Tal‘at, nr. 155, 197; Halim, nr. 5; Mecâmî‘, nr. 690), Mektebetü Mekketi’l-Mükerreme (nr. 82), Berlin Königliche Bibliothek (nr. 1614, 1615), Riyad Üniversitesi (nr. 707/1) ve Princeton Üniversitesi (Garrett, nr. 774) kütüphanelerinde, ayrıca Ziriklî’nin özel kitaplığında (el-Aʿlâm, VI, 13) nüshaları bulunmaktadır. Murtazâ ez-Zebîdî’nin el-Fevâʾid üzerine et-Taʿlîḳātü’l-celîle ʿalâ Müselselâti İbn ʿAḳīle adlı bir müstahreci vardır (Princeton University Library, Garrett, nr. 775). Muhammed Âbid es-Sindî’nin müselselâtla ilgili eseri Haṣrü’ş-şârid min (fî) esânîdi Muḥammed ʿÂbid’de el-Fevâʾid’in tesiri görülmektedir (Abdülhay el-Kettânî, I, 513; II, 662).

2. el-Mevâhibü’l-cezîle fî merviyyâti Muḥammed b. Aḥmed ʿAḳīle. Müellif bu eserinde hocalarından, onlardan okuduğu eserlerden ve tahsil hayatından bahsetmektedir. 1135 (1723) yılında tamamlanan eserin Süleymaniye Kütüphanesi (Âşir Efendi, nr. 65/2), Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye ile (Hidîviyye, Mecâmî‘ Mustalah, nr. 6, 7; Mecâmî‘, nr. 104, Mecâmî‘ Tal‘at, nr. 933), Rabat’ta (M. Habîb el-Hîle, et-Târîḫ ve’l-müʾerriḫûn bi-Mekke, s. 395) ve Princeton Üniversitesi Kütüphanesi’nde (Garrett, nr. 77) nüshaları vardır (tanıtımı için bk. Abdülhay el-Kettânî, II, 607-608).

3. S̱ebetün ṣaġīr. İbn Akīle’nin hangi hocalardan hangi senedlerle hadis aldığını gösteren bu kitabın Princeton Üniversitesi Kütüphanesi’nde bir nüshası mevcuttur (Garrett, nr. 78). Eserin Ali b. Ahmed es-Saîdî tarafından Muḫtaṣaru S̱ebeti İbn ʿAḳīle adıyla yapılan ihtisarının ise Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (nr. 9027) ve Abdülhay el-Kettânî’nin özel kütüphanesinde (Fihrisü’l-fehâris, II, 584) birer nüshası bulunmaktadır.

4. Sened. Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bir nüshası vardır (Fihristü’l-kütübi’l-ʿArabiyye, VII, 590).

5. İcâze. İbn Akīle’nin Şeyh İsmâil el-Aclûnî ve Ömer b. Muhammed el-Antâbî’ye verdiği icâzetlerin Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye ile (Mecâmî‘, nr. 104; Teymûr, nr. 97) Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (nr. 3672) nüshaları mevcuttur (M. Habîb el-Hîle, s. 394).

6. Muḫtaṣar fi’l-ḥadîs̱. Yedi varaklık bir risâle olup Tire İlçe Halk Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunmaktadır (Necip Paşa Vakfı, nr. 119).

C) Tarih ve Siyer. 1. Nüsḫatü’l-vücûd fi’l-aḫbâri ʿan ḥâli’l-mevcûd. Peygamberler, halifeler, krallar ve padişahlarla meşhur âlimlerden ve kıyamet alâmetlerinden bahseden eserin Mektebetü Mekketi’l-Mükerreme (Tarih, nr. 82) ve Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Hidîviyye, nr. 167/5) birer nüshası kayıtlıdır. Bazı kaynaklarda Lisânü’z-zamân fî aḫbâri Seyyidi’l-ʿurbân ve aḫbâri ümmetihî mine’l-ins ve’l-cân adıyla İbn Akīle’ye nisbet edilen eserin Nüsḫatü’l-vücûd ile aynı kitap olduğu anlaşılmaktadır.

2. ʿUnvânü’s-saʿâde fîmâ ḫâṣṣa (ḫuṣṣa) bihi’n-nebiyyü mine’l-kerâmât ve’l-feżâʾil ḳable’l-vilâde. Eserde Hz. Peygamber’in nübüvvet öncesi hayatı anlatılmaktadır (Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 66; Şehid Ali Paşa, nr. 512).

3. Risâle fî mevlidi’n-nebî (Mevlid). Süleymaniye (Sâliha Hatun, nr. 111) ve Princeton Üniversitesi (Garrett, nr. 4559) kütüphanelerinde birer nüshası vardır.

D) Tasavvuf ve Ahlâk. 1. ʿİḳdü’l-cevâhir fî selâsili’l-ekâbir. On sekiz tarikatla bunların kollarının tanıtıldığı, silsilelerinin ortaya konulduğu eserin İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı’nda (Osman Ergin, nr. 1129), Tire İlçe Halk (Necip Paşa Vakfı, nr. 119), Brill (GAL Suppl., II, 522) ve Princeton Üniversitesi (Garrett, nr. 76) kütüphanelerinde, Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Teymûr, nr. 53), Biblioteca Vaticana’da (nr. 1454/4), ayrıca Abdülhay el-Kettânî’nin özel kütüphanesinde (Fihrisü’l-fehâris, II, 865) nüshaları bulunmaktadır. ʿİḳdü’l-cevâhir sonraki müellifler tarafından tarikat silsilelerinde kaynak olarak kullanılmıştır (Ahlwardt, III, 221; VI, 152).

2. Hediyyetü’l-ḫallâḳ ile’ṣ-ṣûfiyyeti fî sâʾiri’l-âfâḳ. Altı bölüm halinde tasavvufun ana ilkelerinin ele alındığı risâlenin bir nüshası Princeton Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir (Garrett, nr. 2867).

3. el-Esrârü’l-maṭviyye fi’l-esmâʾi’s-Sühreverdiyye (Mektebetü’l-Ezher, nr. 335/6; ayrıca bk. DMBİ, IV, 323).

4. Kes̱îbü’l-envâr fî ẕikrillâhi’l-ʿazîzi’l-cebbâr. 1136 (1724) yılında telif edilen bir dua kitabı olup Nuruosmaniye (nr. 1864) ve Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 200) kütüphanelerinde birer nüshası mevcuttur.

5. Fıḳhü’l-ḳulûb ve miʿrâcü’l-ġuyûb. Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi’nde bir nüshası vardır (Brockelmann, GAL Suppl., II, 522; DMBİ, IV, 323).

6. Ḳurretü’l-ʿayn fî beyâni virdi’l-ḫamîsi ve’l-is̱neyn (Princeton University Library, Garrett, nr. 2867).

7. Risâle fî edʿiyeti’l-ḥac (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mecâmî‘, nr. 10; Fihristü’l-kütübi’l-ʿArabiyye, VII, 591).

8. Nefeḥâtü’z-zekiyye fi’ṣ-ṣalâti ʿalâ ḫayri’l-beriyye (Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 1323).

E) Kelâm ve Akaid. 1. el-Manṭıḳu’l-fehvânî ve’l-meşhedü’r-rûḥânî fi’l-meʿâdi’l-insânî. Hayat, ölüm, ruh, âlemin son bulması, cennet, cehennem ve nefhanın keyfiyeti gibi konuların ele alındığı eser Cemâleddin el-Kāsımî tarafından yirmi iki risâle ile birlikte yayımlanmıştır (Kahire 1328).

2. Ḥaḳīḳatü’l-beyân fî cevâbi’s-sâʾil ʿani’d-delîli ve’d-dâl. Bir nüshası Bağdat’taki Dârü’l-evkāfi’l-âmme’dedir (nr. 3371/4; bk. Muhammed Es‘ad Tales, s. 289).

3. Keşfü’l-işkâl fî mesʾeleti’l-efʿâl. Eserde Mu‘tezile’nin insan fiillerinin yaratılması konusundaki görüşlerine cevap verilmiştir (Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, s. 463).

4. Feyżü’l-mennân fî maʿnâ leyse fi’l-imkân ebdeʿu mimmâ kân. Allah’ın yarattıklarından daha güzelini yaratmasının mümkün olmadığına dair bir risâledir. Muhammed Habîb el-Hîle, İbn Akīle’nin Mektebetü Mekketi’l-Mükerreme’de (Tevhîd, nr. 53) kader hakkında bir risâlesi olduğunu söylüyorsa da (et-Târîḫ ve’l-müʾerriḫûn bi-Mekke, s. 394) bununla son iki eserden birini mi yoksa başka bir eseri mi kastettiği anlaşılmamaktadır.

İbn Akīle’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: ʿArûsü’l-efrâḥ fî şerḥi maʿnâ ḥadîs̱i’l-ervâḥ; Refʾü’ẕ-ẕikr fî fażli’ẕ-ẕikr; Keşfü’l-hûbe fî meʿâni’n-nevbe; el-Ḳavlü’n-nefîs fi’l-cevâb ʿan esʾileti İblîs; Risâle teteʿallaḳu bi-beyʿi’l-ʿidde ve’l-emâne ve’l-iḳāle (bk. Abdülhay el-Kettânî, II, 607; Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, s. 463). Ayrıca müellifin Şam, Anadolu ve Irak’a yaptığı yolculukları anlatan bir seyahatnâmesi bulunduğu kaydedilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 304-306 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.