HUDAYKÎ

Şâban 1118’de (Kasım 1706) Sûs bölgesindeki Tiznît vilâyetinde Emânûz kabilesinin yerleşim merkezi olan Târsvât köyünde doğdu. Hudaykî nisbesinin kaynağı hakkında kesin bilgi yoktur. Cezûle kabilesine mensup atalarının medfun olduğu İgram Ehûdayk adlı bir yerle ilişkilendirildiği gibi ilmî ve mânevî bakımdan “el-havzu eykâ” (havuza benzer), “el-havzu iyyîkî” (yüksek havuz) ve “el-havzu înkî” (coşkun havuz) gibi bir niteliğe işaret eden tabirlerle de ilişkilendirilmiştir. İlim ve tasavvuf ehli bir aileye mensuptur. Babası Ahmed, Şâzeliyye’nin Nâsıriyye kolunun şeyhi Ahmed b. Muhammed İbn Nâsır ed-Der‘î’ye yirmi yılı aşkın bir süre hizmet etmiş takvâ ehli bir zattı. Hudaykî Târsvât’ta yetişti, ilk eğitimini Abdullah b. İbrâhim el-Kersîfî’den ve daha sonra gittiği Akâ’da Ahmed b. Muhammed el-Kūrî ed-Der‘î’den aldı. Bu arada Kur’an’ı ezberledi. Tahsilini ilerletmek için Sûs bölgesindeki medrese ve zâviyeleri dolaştı; Ahmed b. Abdullah es-Savâbî, Ahmed b. Muhammed el-Verzâzî, Abdullah b. İbrâhim er-Resmûkî, Ahmed b. Yahyâ er-Resmûkî, Ahmed b. Abdullah el-İbrâhimî el-Heştûkî, Ahmed b. Muhammed el-Abbâsî es-Simlâlî, Muhammed b. Yahyâ eş-Şebbî ve diğer birçok hocadan, ardından gittiği Merakeş’te Muhammed b. Abdullah ed-Der‘î, Muhammed el-İfrenî es-Sagīr ve Muhammed el-Hâc Ebû Abdelî’den Arap dili ve edebiyatı, hadis, tefsir, fıkıh, kelâm, siyer ve tasavvufa dair birçok metin okudu. Hocası ve Şâzeliyye şeyhi Hüseyin b. Muhammed eş-Şürahbîl ed-Der‘î vasıtasıyla bu tarikata intisap etti. 1152-1154 (1739-1741) yılları arasında gerçekleştirdiği hac yolculuğu sırasında doğu İslâm dünyasının ulemâsından faydalandı; Kahire’de Ahmed b. Mustafa el-İskenderî, Ömer et-Tahlâvî, Ali b. Ahmed es-Saîdî el-Adevî, Ahmed b. Muhammed el-Amâvî, Ahmed b. Hasan el-Cevherî ve diğer bazı âlimlerin meclislerinde bulundu. Dönüş yolunda uğradığı Fas’ta Muhammed b. Abdüsselâm el-Bennânî, Muhammed b. Hasan el-Bennânî, Muhammed b. Kāsım Cessûs, Ahmed b. Abdülazîz el-Hilâlî, İdrîs b. Muhammed el-Fâsî gibi âlimlerden ders ve icâzet aldı, Selâ’da Ahmed b. Abdullah ed-Dükkâlî’den faydalandı.

Hudaykî, memleketine döndükten bir süre sonra Îsî kabilesi içinde Şeyh Ebü’l-Kāsım el-Filâlî’nin Tâfrâvut’un güneydoğusunda kurduğu Efîlâl Zâviyesi’ne yerleşerek öğretim, fetva, irşad ve telifle meşgul oldu. Yetiştirdiği çok sayıda talebe arasında Ahmed b. Saîd el-İfrânî, Ömer b. Abdülazîz el-Kersîfî, Muhammed b. Ömer el-Esgârkîsî, Abdurrahman b. Ömer el-Hudaykî, Muhammed b. İbrâhim el-Merrâküşî, Muhammed b. Ahmed el-Cilâlî es-Sibâî, İbn Abdüsselâm ed-Der‘î en-Nâsırî gibi âlimler bulunmaktadır (hoca ve talebelerinin bir listesi için bk. Ṭabaḳāt, neşredenin girişi, I, 36-44, 54-66). Hudaykî 19 Receb 1189 (15 Eylül 1775) tarihinde vefat etti. Abdurrahman b. Abdullah el-Ciştîmî es-Sûsî, el-Ḥuḍaykiyyûn (Menâḳıbü’ş-Şeyḫ Ebî ʿAbdillâh Muḥammed el-Ḥuḍaykî) adlı eserinde Hudaykî, talebeleri ve çağdaşlarından seksen dört âlim hakkında bilgi vermiştir (el-Ḥuḍaykiyyûn adıyla, Târûdânt 2010; ayrıca bk. Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, s. 223-224; İbn Zeydân, II, 33, 167). Hudaykî’nin hocası İdrîs b. Muhammed el-Fâsî’nin kendisine verdiği icâzet, bu hocasının Fihristü’l-Ḥâfıẓ Ebi’l-ʿAlâ İdrîs el-ʿIrâḳī el-Fâsî adlı eserinin (nşr. Bedr el-İmrânî et-Tancî, Beyrut 1430) sonunda diğer bazı icâzetlerle birlikte yayımlanmıştır.

Eserleri. 1. Ṭabaḳāt. Başta Sûs bölgesi olmak üzere X-XII. (XVI-XVIII.) yüzyıllar arasında yaşamış çoğu Mağribli fakih ve mutasavvıf 823 kişinin biyografisine dairdir. Kaynaklarda Menâḳıbü’ṣ-ṣâliḥîn ve’l-ʿulemâʾ, el-Menâḳıbü’l-Ḥuḍaykiyye, Târîḫu’l-Ḥuḍaykî gibi adlarla da anılır. Eser alfabetik olarak ve her harf kendi içinde asırlara göre sıralanarak düzenlenmiştir. Müellif eserini hacdan döndüğü 1154 (1741) yılından vefatına yakın bir zamana kadar geçen uzun bir dönem içinde telif etmiştir. Altmış civarında kaynaktan faydalanan Hudaykî kendi şahsî müşahedelerini, hocaları, dostları ve öğrencileriyle yaptığı mektuplaşmalar yoluyla elde ettiği bilgileri, şifahî nakiller vb. yollarla elde ettiği mâlûmatı da kullanmıştır. Eser, belli bir coğrafya ve dönemin tanınmış şahsiyetlerini tanıtması yanında eğitim sistemi, okutulan kitaplar, sosyal ve dinî hayat, tasavvuf ve tarikatlar hakkında da önemli bilgiler içermektedir. Muhammed b. Ömer es-Sûsî ed-Degūgī, Abdurrahman b. Abdullah el-Ciştîmî es-Sûsî ve Muhammed b. Ahmed es-Sûsî el-Enkâsî tarafından ihtisar edilen eser (Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, s. 266-267; Muhtâr es-Sûsî, Sûsü’l-ʿâlime, s. 211) önce eksik olarak basılmış (I-II, Dârülbeyzâ 1355-1358), ardından Ahmed Bûmezgû, Rabat V. Muhammed Üniversitesi Edebiyat ve İnsan Bilimleri Fakültesi’nde yüksek lisans tezi olarak eseri neşre hazırlamış (1415/1994), daha sonra da yayımlamıştır (I-II, Dârülbeyzâ 1427/2006).

2. er-Riḥletü’l-Ḥicâziyye. Müellifin hac yolculuğu sırasındaki müşahedelerini anlattığı eser yol boyunca uğradığı yerlerin sosyal ve ekonomik durumları, örf ve âdetleri, bu sırada faydalandığı âlimler ve çağdaşları hakkında önemli bilgiler ihtiva etmektedir (nşr. Abdülâlî Lemüdebbir, Rabat 1432/2011).

3. Muḫtaṣarü’l-İṣâbe (Meṣâbîḥu’l-İṣâbe fî taʿrîfi’ṣ-ṣaḥâbe). İbn Hacer el-Askalânî’ye ait eser tertibi korunarak ihtisar edilmiştir (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 2599).

4. Fihrist. Hudaykî’nin hocalarının biyografilerine ve onlardan okuduğu kitapların isnadlarına dair büyük ve küçük iki fihristi mevcut olup Rabat’ta Hizânetü’s-Simlâlî’de (Ṭabaḳāt, neşredenin girişi, I, 72-73), ayrıca Künnâşe’si içinde bulunmaktadır (aş.bk.). Müellifin talebesi Muhammed b. Ömer el-Esgârkîsî el-Yebûrekî es-Sûsî eseri ihtisar etmiş ve bir zeyil yazmış (Abdülhay el-Kettânî, I, 298; II, 1153), Abdülhay el-Kettânî de Hudaykî ve Yebûrekî’nin fihristlerini Nefḥu’l-ʿıṭri’z-zekî fi’ḫtiṣâri (min telḫîṣi) Fihristi’l-Ḥuḍaykî ve’l-Yebûrekî adıyla ihtisar etmiştir (a.g.e., I, 483; II, 683).

5. Şerḥu’r-Risâle. İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin Mâlikî fıkhına dair temel metinlerden olan eserinin şerhidir ve esas olarak Ebü’l-Hasan el-Menûfî’nin aynı esere yazdığı Taḥḳīḳu’l-mebânî adlı şerhiyle Zerrûk’un şerhine dayanmaktadır (el-Hizânetü’l-Mahcûbiyye, nr. 118; el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 169 [eksik nüsha]). Sâlih Ebhâm, Agādîr Karaviyyîn Üniversitesi Şeriat Fakültesi’nde doktora tezi olarak eseri neşre hazırlamıştır (2010).

6. Ḥâşiye ʿalâ İrşâdi’s-sârî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Kastallânî’nin eseri üzerine kaleme alınmıştır (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 1701; el-Hizânetü’l-Mahcûbiyye, nr. 1701).

7. Şerḥu’l-Hemziyye (Menhelü’ẓ-ẓamiyye fî şerḥi’l-Hemziyye). Bûsîrî’nin Hz. Peygamber’in methine dair meşhur kasidesinin orta hacimde bir şerhidir (nşr. İbrâhim Îd İbrâhim et-Tâmirî, Dârülbeyzâ 1428/2007). Mehâsin el-Haddâd şerhi, Tıtvân Abdülmâlik es-Sa‘dî Üniversitesi Edebiyat ve İnsan Bilimleri Fakültesi’nde doktora tezi olarak neşre hazırlamıştır (2010).

8. Manẓûme fi’l-vaʿẓ (müellifin şerhiyle birlikte, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 1317D).

9. Risâle fi’r-red ʿalâ Belle b. ʿAzzûz el-Merrâküşî. Belle b. Azzûz adlı bir kişinin ileri sürdüğü görüşlerden dolayı zındık sayılacağına dair bir risâle olup Abbas b. İbrâhim yazma bir nüshasına dayanarak eseri tanıtmıştır (el-İʿlâm, III, 74-77).

10. Künnâşe. Hocalarından aldığı ve talebelerine verdiği icâzetleri ihtiva etmekte olup (Rabat, el-Hizânetü’l-Melekiyye, nr. 13003K; büyük ve küçük Fihrist’leri ile birlikte) Abbas b. İbrâhim ve Abdullah el-Murâbıt et-Tergī muhtevası hakkında bilgi vermiştir (a.g.e., III, 84; Fehârisü ʿulemâʾi’l-Maġrib, s. 409-420).

Hudaykî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: Tenbîhü’l-liʿâm fî ekli’ṭ-ṭaʿâm; Cemʿu ecvibeti’l-ʿAbbâsî (müellifin hocası Ahmed b. Muhammed el-Abbâsî’nin fıkıhla ilgili çeşitli sorulara verdiği cevapları içerir); Ecvibe fıḳhiyye; Şerḥu’ṭ-Ṭarfe fi’ṣṭılâḥi’l-ḥadîs̱; Şerḥ fi’l-elfâẓi’l-mübheme fî Ġunyeti’ş-Şeyḫ en-Nâṣırî; Varaḳāt ʿan Âli İbn Nâṣır (Der‘a meşâyihine dairdir); Şerḥ ʿalâ Ḥilyeti’l-envâr fî aḫbâri dâri’l-ḳarâr (Abdülazîz b. Ebû Bekir er-Resmûkî’nin eseri üzerine yazılmıştır); Tevessül; Şerḥu’n-Naṣîḥati’z-Zerrûḳiyye (Şeyh Ahmed Zerrûk’un en-Naṣîḥatü’l-kâfiye li-men ḫaṣṣahü’llāhu bi’l-ʿâfiye adlı eserinin şerhidir); Şerḥu’ş-Şuḳrâṭisiyye (Abdullah b. Yahyâ eş-Şükrâtisî’nin Hz. Peygamber’in methine dair kasidesi üzerine yazılmıştır); Şerḥu Ḳaṣîdeti Bânet Süʿâd; Ḥâşiye ʿale’ş-Şifâʾ; Muḫtaṣar ḫavle edebi’l-müteʿallim (Ebû Ali el-Yûsî’nin el-Ḳānûn adlı eserinden özetlenmiştir); et-Taʿlîḳ ʿalâ Sîreti’l-Kelâʿî (Kelâî’nin el-İktifâʾ fî meġāzî Resûlillâh ve’s̱-s̱elâs̱eti’l-ḫulefâʾ adlı eseri üzerine yazılmış bir hâşiyedir) (bunlardan günümüze ulaşan eserlerin yazma nüshaları için bk. Ṭabaḳāt, neşredenin girişi, I, 67-75).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 563-564 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.