HAYYÂT, Yahyâ b. Gālib

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Bağdat’ta yaşadığı, ünlü Bermekî ailesinden Yahyâ b. Hâlid ile iyi ilişkiler içinde bulunduğu ve dönemin önde gelen astronom-astrologlarından Mâşâallah b. Eserî’nin talebesi olduğu bilinmektedir. Kaynaklarda 210-240 (825-854) yılları arasında verilen farklı tarihlerden 220’de (835) öldüğü sanılmaktadır (Brockelmann, GAL, I, 250). İsim ve künye benzerliğinden dolayı, çağdaşı olan tarihçi Halîfe b. Hayyât ve meslektaşı Endülüslü Yahyâ b. Hayyât ile karıştırılmaması gerekir. Hayyât İslâm dünyasından çok Ortaçağ Avrupası’nda tanınmıştır; birçok Batılı müellifin ondan Albohali, Aboali, Alchait, Alghihac, Albenahait gibi isimlerle ve Mâşâallah’tan sonra en önemli astrolog olarak bahsettiği görülür.

Eserleri. Çeşitli kaynaklarda adları geçen on iki kadar eser ona atfedilmekteyse de bunlardan ancak beşinin günümüze ulaştığı bilinmektedir.

1. Kitâbü’l-Mevâlîd. En meşhur eseri olup başta kişinin doğum zamanıyla ilgili meseleler olmak üzere çeşitli astrolojik konuları ihtiva eder. İbn Tâvûs (ö. 664/1266), nücum ilminin tarihi ve önemli şahsiyetlerine dair yazdığı eserinde İslâm âleminde bu konuda yetişmiş büyük âlimler arasında Hayyât’ın adını bu eseriyle birlikte zikretmektedir (Ferecü’l-mehmûm, s. 206). Hayyât’ın, hocası Mâşâallah’ın aynı adı taşıyan eserinden başka Dorotheos ve Batlamyus ile bazı Hermetik kaynaklardan da faydalandığı bu kitabı Ortaçağ Avrupası’nda büyük yankı uyandırmış, 1136’da Tivolili Platon, 1153’te Sevillalı (İşbîliye) Johannes tarafından Latince’ye tercüme edilmiştir. Johannes’in tercümesi Nürnberg’de Albohali Arabis astrologi antiquissimi ac clarissimi de iudiciis nativitatum adıyla 1546 ve 1549 tarihlerinde basılmıştır. Avrupalı âlimler Hayyât’ın bu eserine sık sık başvurmuşlardır. Avusturyalı Leopold’ün (XIII. yüzyıl) Compilatio de astrorum adlı eserinde Kitâbü’l-Mevâlîd’in Johannes tercemesinden faydalandığı anlaşılmaktadır. Eserin aynı Latince tercümeye dayanılarak Fransızca’ya da çevrildiği sanılmaktadır. Kitâbü’l-Mevâlîd’in mevcut yazma nüshaları içinde İskenderiye nüshası otuz sekiz bölüm başlığı ihtiva etmektedir. Ancak eserde 8, 9, 14, 15 ve 37. başlıklar farklı konuları işlemekle birlikte mükerrer olup 12, 13, 27, 28. başlıklar ise atlanmıştır. Dolayısıyla bu nüshada toplam otuz dokuz başlık bulunmaktadır (Sezgin, VII, 120-121). Halbuki eserin Johannes tercümesini esas alan Nürnberg baskısında (1546) kırk beş başlık yer almaktadır (Ullmann, s. 312) ve bu durum, Latince tercümenin eksiksiz bir nüshadan yapıldığını düşündürmektedir.

2. Kitâbü’l-Mesâʾil. İskenderiye’de el-Mektebetü’l-belediyye’de bulunan bir nüshasından (nr. 3652) tam adının Kitâbü’l-Mesâʾil el-müstedelli ʿaleyhâ mine’l-büyûti’l-is̱ney ʿaşer ve’l-kevâkibi’s-sebʿa olduğu öğrenilmektedir. Eserin Kitâbü Sırri’l-ʿamel adını taşıyan bir nüshası da Berlin Staatsbibliothek’tedir (nr. 5876). Gezegenlerin burçlar feleğine nisbetle bulundukları konumların yeryüzündeki olaylar üzerine tesirlerini ele alan kitabın bazı bölümleri başka müellifler tarafından aynen veya özetlenerek iktibas edilmiştir. Meselâ İbrâhim en-Nâsırî’nin astroloji alanındaki eserinin alt başlıklarından biri “Bâbü’n-naẓar fi’l-ḥurûb min kitâbi Ebî ʿAlî el-Ḫayyâṭ” şeklindedir (Ullmann, s. 343). Hayyât bu eserinde de hocası Mâşâallah’tan başka Dorotheos, Valens, Batlamyus, Eutokios ve Ömer b. Ferruhân et-Taberî’ye atıflarda bulunmaktadır.

3. Kitâbü Taḥvîli sini’l-ʿâlem (Tahran Meclis Ktp., nr. 6452).

4. Kitâbü’l-Ḳırânât. Eserin aslı mevcut değilse de özeti Muḫtaṣarü’t-Telḫîṣ fî aḥvâli’l-milel ve’d-düvel ve’l-edvâr adıyla günümüze kadar gelmiştir (Tahran Dânişgâh Ktp., nr. 5469).

5. Kitâbü Mefâtîḥi’l-każâʾ (Biblioteca Ambrosiana, nr. C, 86).

Bazı kaynaklarda müellife Fevâʾidü felekiyye adlı bir kitap daha nisbet ediliyorsa da (Brockelmann, GAL Suppl., I, 394; EI² [İng.], IV, 1162) bu eser, Kitâbü’l-Mesâʾil’in Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Mîkāt, nr. 180/3) Fevâʾid min kelâmi Ebî ʿAlî... teteʿallaḳ bi’l-aḥkâm fî ʿilmi’l-felek adıyla kayıtlı (Sezgin, VII, 121) muhtasarı olmalıdır. Klasik kaynaklarda zikredilen Hayyât’a ait diğer eserler de şunlardır: Kitâbü’l-Medḫal, Kitâbü’l-Meʿânî, Kitâbü’d-Düvel, Kitâbü Taḥvîli sini’l-mevâlîd, Kitâbü’l-Mens̱ûr, Kitâbü Ḳaḍîbi’ẕ-ẕeheb, Kitâbü’n-Nüket (İbnü’n-Nedîm, s. 386).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1998 yılında İstanbul’da basılan 17. cildinde, 105-106 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.