HAYİT, Baymirza

17 Aralık 1917’de Özbekistan’da Nemengân vilâyetinin Uyçi kazasına bağlı Yarkorgan köyünde doğdu. İlk eğitiminin ardından 1928’de Nemengân vilâyeti Talim Terbiye Teknikleri Okulu’na gönderildi. Bu okula devam ederken bir taraftan da edebiyata merak sardı. Şehirde yaşayan ya da buraya uğrayan Süleyman Çolpan, Gafur Gulam, İlyas Salihov, Safizade ve Refik Mümin gibi yazar ve fikir adamlarıyla tanıştı. Cedîdci aydınların toplandığı Çınaraltı Çay Evi’nde edebiyat ve mûsiki sohbetlerine katıldı. Bu yıllarda Bizim Fikir adlı bir duvar gazetesi neşretti. Annesinin amcası, Türkistan Muhtar Cumhuriyeti’nin Maarif Nâzırı Said Nâsır Han Töre ve Dağıstanlı öğretmeni İlyas Salihov onun yetişmesinde ve millî duygularının uyanmasında etkili oldu. Nemengân’daki okulu tamamladıktan sonra 1933’te bir müddet Andican Sulama Okulu ve Hokand Tıp Fakültesi’nde öğrenim gördüyse de bundan memnun kalmayarak 1934’te Taşkent Üniversitesi Tarih Fakültesi’ne kaydoldu. Burada okurken Stalin döneminin ağır baskılarıyla karşılaştı, sınıf arkadaşları ve öğretmenlerinden bazıları halk düşmanı, devrim karşıtı olarak suçlanıp cezalandırıldı; ağabeylerinden ikisi Basmacı taraftarı oldukları gerekçesiyle Bolşevikler tarafından feci şekilde öldürüldü. Bu durum onun Sovyet rejimi karşısındaki tavrını belirledi. Türkistan tarihini yok sayan anlayışa karşı kendini yetiştirmeye çalıştı.

Stalin terörü bütün Sovyetler Birliği’nde görüldüğü gibi Özbekistan’da da birçok okulun öğretmensiz kalmasına yol açtığından yüksek okullarda tahsil gören öğrenciler üç aylık temel eğitimden sonra öğretmen olarak görevlendirilince Baymirza da Taşkent’te Nizâmî Eğitim Enstitüsü’ndeki üç aylık temel eğitimin ardından 1937’de önce Torokurgon kasabasına, daha sonra Camacoy ve Kayram köylerine öğretmen tayin edildi. Okulların fizikî şartlarının kötülüğü ve öğrenci yokluğu dolayısıyla sık sık yer değiştirmek zorunda kaldı. Bütün hayatı boyunca ıstırap duyacağı romatizma hastalığına da bu sırada yakalandı. 1938’de Uyçi Boyun kasabasına önce öğretmen, ardından maarif müdürü olarak tayin edildi ve 23 Aralık 1939’a kadar bu kasabada görev yaptı. Bu sırada 30 Ekim 1939’da Taşkent Üniversitesi Tarih Fakültesi’nden mezun oldu.

II. Dünya Savaşı öncesinde askerlik hizmetine çağrıldıysa da hastalığı yüzünden askere alınmadı ve Uyçi kasabası Halk Komiserliği Şube Müdürlüğü’nde memur oldu. Şube müdürünün, görevden uzaklaştırılan bazı Sovyet karşıtlarını himaye ettiği yolundaki suçlamalarına mâruz kalınca hayatından endişe ettiği için Mareşal Voroşilov’a bir telgraf çekerek askere gitmek istediği halde alınmadığını bildirdi ve gelen olumlu cevap üzerine 18 Aralık 1939’da orduya kabul edildi. Teğmen rütbesiyle orduya katılan Baymirza Hayit, 1940 yılının yaz aylarında komuta ettiği tank birliğiyle Sovyet-Alman sınırına yakın Polonya’nın Byulastok şehrine gitti. Almanya ve Sovyetler Birliği arasındaki savaşın başlamasından kısa bir süre sonra birlikleri geri çekilirken yaralandı ve 4 Temmuz 1941’de Beyaz Rusya’nın Slutsk şehri yakınlarında Almanlar’a esir düştü. Alman esir kampında önce yahudi sanıldı, ancak Türk ve müslüman olduğu anlaşılınca ölümden kurtuldu.

Temmuzun sonlarında diğer savaş esirleriyle birlikte Slutsk şehrinden Polonya’nın Çnestahov şehrine nakledildi. Bu sırada, 1917 Bolşevik İhtilâli’nin ardından Avrupa’ya kaçarak burada Sovyet karşıtı çeşitli faaliyetler yürüten Rus, Ukrain, Tatar, Gürcü, Kazak, Özbek gibi milletlerin temsilcilerinin Alman hükümetine sundukları, esir askerlerden Sovyetler’e karşı savaşacak gönüllü birlikler oluşturulması teklifi kabul edildi ve kamplardan gönüllü toplanmaya başlandı. İdil-Ural, Kırım, Türkistan, Kafkas müslüman lejyonları ile Ermeni, Gürcü, Kalmuk, Rus ve Ukraynalılar’dan millî kurtuluş orduları ve lejyonlar oluşturuldu. Baymirza Hayit de Türkistan Lejyonu’na katılmaya karar verince ödül olarak esir kampının mutfağında çalıştırıldı. Alman hükümetinin Türkistanlı esirlerle ilgilenmek üzere görevlendirdiği Mustafa Çokay ile tanıştı. 15 Mart 1941’de esir hayatı sona erdi. 265 arkadaşıyla birlikte Türkistan Lejyonu’nun merkezi olan Varşova yakınlarındaki Legionovo şehrine gönderildi. Baymirza Hayit lejyondaki Türkistanlı askerlere Türkistan tarihi dersleri verdi. Bu ders notları daha sonra Türkistan’ın Kısa Tarihi adıyla kitap olarak da basıldı (Berlin 1944). Baymirza, tahsil için Berlin’e yollanan, Buhara hükümetinin Bolşevikler tarafından ortadan kaldırılmasının ardından geri dönmeyip Almanya’da yaşayan Taşkentli Veli Kayyum Han’ın Ağustos 1942’de Alman hükümetinin desteğiyle Berlin’de kurduğu Türkistan Millî Komitesi’nde onun yardımcılığına getirildi. 1 Kasım 1942’den itibaren bu komitede çalışmaya başladı, 1943’te yüzbaşılığa terfi etti ve askerî konularla ilgilendi. 1944’te komitenin askerî bölüm başkanı oldu. Savaşın sonlarına doğru Çekoslovakya’nın Marienbad şehrinin askerî kumandanı iken şehri Amerikalılar’a teslim etti, böylece komitenin görevi de sona ermiş oldu. Ancak Türkistan Lejyonu’nda bulunan yaklaşık 150.000 Türkistanlı’nın Amerikalılar’a silâhlarıyla birlikte teslim olması hususunda problem çıkınca Veli Kayyum Han ile birlikte tutuklandı ve Marienbad Hapishanesi’ne konuldu. Bir hafta sonra serbest bırakılınca bir Alman dostunun tedarik ettiği 1878 tarihli Osmanlı pasaportuyla bu şehirden ayrılıp Münih’e gitti. Türkistanlı esirlerin durumuyla ilgilendi. Bir ara Amerikalılar tarafından tutuklandı (1945). Serbest kaldıktan sonra iki yıl kadar çeşitli işlerde çalıştı. 1947’de Müttefik Kuvvetler denetimindeki Münster Üniversitesi’ne başvurdu. Taşkent’teki eğitiminin iki yılı da kabul edildiğinden Edebiyat Fakültesi’ne (Philosophischen Fakultät) kayıt yaptırmaya hak kazandı. Fakültede İslâm tarihi ve medeniyeti, Arapça, Farsça, Türkçe, Ortaçağ ve Yeniçağ tarihi, Rusça gibi dersler aldı. Meşhur Türkolog Gotthard Jaeschke’nin Türkiye Kurtuluş Savaşı tarihi derslerine girdi. Gotthard Jaeschke ve Rusya Türkleri üzerine yaptığı araştırmalarla tanınan Gerhard von Mende’nin desteğini kazandı. 25 Nisan 1950’de Münster Üniversitesi’nde Die Nationalen Regierungen von Kokand und der Alasch Orda adlı teziyle doktor unvanı aldı. Deutscher Akademischer Austauschdienst’ten aldığı cüzi bursla 1950-1952 yıllarında Turkestan im XX. Jahrhundert adlı eserini hazırladı. 1957’de Federal Almanya Cumhuriyeti vatandaşlığına kabul edildi. II. Dünya Savaşı’ndan sonra Amerikan istihbarat örgütü tarafından Almanya’da kurulan, başkanlığını Gerhard von Mende’nin yaptığı Research Service Eastern Europe’dan üç yıl kadar burs aldı ve araştırmalarını yürüttü. Ancak Gerhard von Mende’nin 1963’te ölümü ve Research Service Eastern Europe’un 1964’te kapatılması onu maddî destekten mahrum bıraktı. Başvurduğu hiçbir Alman üniversitesinde iş bulamadı ve araştırmalarına maddî destek sağlayamadı. Almanya’nın Köln şehrinde 1982’de kurduğu Türkistan Muhacirleri Derneği’nin 1992’ye kadar başkanlığını yürüttüyse de maddî imkânsızlıklar yüzünden fazla bir faaliyet gösteremedi.

Baymirza Hayit, Türkistan davasını anlatmak için 1953’ten başlayarak vefatına kadar birçok ülkeye seyahatler yaptı, konferanslar verdi, sempozyum ve panellere katıldı. 1953’te Arabistan, Lübnan, Suriye, Türkiye, Mısır ve Pakistan’ı içine alan yedi aylık seyahati sırasında hac farîzasını da yerine getirdi ve bu ülkelerde yaşayan Türkistanlı göçmenlerle tanışıp onları Türkistan davasına sahip çıkmaya çağırdıysa da eski bir komünist olduğu gerekçesiyle pek etkili olamadı. 1957’de İngiltere’ye giderek Londra Üniversitesi tarafından hazırlanan Özbekçe-İngilizce sözlüğün yazım ve tashihinde çalıştı, Londra kütüphanelerinde Türkistan tarihi üzerine kaynaklar topladı. Mayıs-Temmuz 1959’da tekrar hacca gitti; Suriye, Mısır ve Türkiye kütüphanelerinde araştırmalar yaptı. Daha sonraki yıllarda Amerika, Pakistan, Hindistan, İsviçre, Arabistan, Kanada, Çin Halk Cumhuriyeti gibi ülkelerde sempozyumlara katıldı, Türkistan tarihi hakkında tebliğler sundu. 1967-1968 yıllarında Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü’nün malî desteğiyle Türkiye’ye geldi. İstanbul ve Ankara kütüphanelerinde Rusya ve Çin Arasında Türkistan adlı eseri üzerine çalıştı. Hacettepe, İstanbul ve Marmara üniversiteleri tarih bölümlerinde Türkistan tarihiyle ilgili dersler verdi. Sovyetler Birliği’nin 1991’de dağılmasından sonra da Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan’da yapılan ilmî toplantılara katıldı. 1992’de ailesinin yaşadığı Nemengân’a gitti ve büyük törenlerle karşılandı. Ancak Özbekistan hükümeti ülkeden ayrılmasını istediğinden seyahatini kısa keserek geri döndü ve bir daha anavatanına gidemedi. 31 Ekim 2006’da Almanya’nın Köln şehrinde vefat etti. Kabri Köln-Merheim Askerî Mezarlığı’ndadır. Ölümünden birkaç yıl önce bütün kütüphanesini İstanbul’daki bir derneğe sattıysa da kitapların âkıbeti meçhuldür. Almanca, İngilizce ve Rusça da bilen Baymirza Hayit eserlerinin tamamına yakınını Almanca, makalelerinin önemli bir kısmını Almanca ve Türkçe yazmıştır. Baymirza Hayit’in 70. doğum yılı münasebetiyle 17 Aralık 1987’de Köln’de düzenlenen toplantıya sunulan tebliğler neşredilmiştir (Turkestan als historischer Faktor und politische Idee, haz. Erling von Mende, Köln 1988). Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu 1997’de kendisine şeref üyeliği, Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü de 2004’te fahrî doktora vermiştir. Turan Kültür Vakfı’nın düzenlediği toplantıda (1998) sunulan tebliğler Rasim Ekşi ve Erol Cihangir tarafından Dr. Baymirza Hayit Armağanı adıyla yayımlanmıştır (İstanbul 1999).

Eserleri: Die Nationalen Regierungen von Kokand und der Alasch Orda (Dissertation), (München 1950), Turkestan im XX. Jahrhundert (Darmstadt 1956), Muhammed Ikbal und die Welt des Islams (Köln 1956), Documents: Soviet Russia’s Anti-Islam-Policy in Turkestan I (Düsseldorf 1958), Documents: Soviet Russia’s Anti-Islam-Policy in Turkestan II (Düsseldorf 1958), Der Geist von Taschkent (Düsseldorf 1958), Turkestan und der Orient: Eine Polemik (Düsseldorf 1960), Entstehung und Entwicklung des russichen Imperialismus (Köln 1960), Sowjetrussische Orientpolitik am Beispiel Turkestans (Köln-Berlin 1962), Some Problems of Modern Turkistan History: an Analysis of Soviet Attacks on the Alleged Falsifiers of the History of Turkistan (Düsseldorf 1963), Sowjetrussicher Kolonialismus und Imperialismus in Turkestan als Beispiel des Kolonialismus neueren Stils gegenüber einem islamischen Volk in Asien (Oosterhout-Niederland 1965), el-Ḥükmü’s-Sovyetî fi’l-bilâdi’l-İslâmiyye (Beyrut 1965), Die Türkvölker in der Sowjetunion seit 1917 (München 1966), Die Wirtschaftsprobleme Turkestans (Ankara 1968), Turkestan zwischen Russland und China (Amsterdam 1971), Turkestan im Herzen Euroasiens (Köln 1980), Basmatschi: Nationaler Kampf Turkestans in den Jahren 1917 bis 1934 (Köln 1993), Berichte und Forschungen über Turkestan (Köln 1997), Some Thoughts on the Problem of Turkestan (Köln 1984), Islam and Turkestan Under Russian Rule (İstanbul 1987).

Eserlerinden bazıları Türkçe olarak da neşredilmiştir: Taşkent Ruhu (Düsseldorf 1959), Komünist Emperyalizmi Karşısında Türkistan (İstanbul 1962), Esir Türkler: Türkistan’da Sovyet-Rus Sömürgeciliği ve Emperyalizmi Asya’da Müslüman Halk Üzerinde Uygulanan Sovyet Sömürgeciliğine Bir Örnek (Ankara 1966), Türkistan’da Öldürülen Türk Şairleri: Mazlum Türklerin Hayatından Parçalar (Ankara 1971), Türkistan: Rusya ile Çin Arasında (trc. Abdülkadir Sadak, İstanbul 1975), Sovyet Rusya Emperyalizmi ve Türk Dünyası (Ankara 1975), Türk Dünyasında Rus Emperyalizminin İzleri (İstanbul 1978), Türkistan’ın Bugünkü Meseleleri (Köln 1987), Sovyetler Birliği’ndeki Türklüğün ve İslâmın Bazı Meseleleri (İstanbul 1987), Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi (Ankara 1995), Basmacılar: Türkistan Milli Mücadele Tarihi (1917-1934) (Ankara 1997), Millî Türkistan Hürriyet Davası: Millî Türkistan Mecmuasında Bildirilgan Fikirler (ed. T. Kocaoğlu, haz. Ö. Çakır, Ankara 2004).

Bunların dışında Türkistan Millî Komitesi tarafından aralıklarla 1976’ya kadar çıkarılan Millî Türkistan dergisi başta olmak üzere (kendi adıyla ve takma adlarla: Yalğız, Ertürk, Batır, Yarçek, B. M., M. H. Ertürk), Central Asian Review, Das Parlament, Der Europäische Osten, Osteuropa, Central Asiatic Jurnal, al-Muhâcirûn, Dergi, Emel, Töre, Türkistan, Türk Dünyası Araştırmaları, Yeni Forum, Türk Yurdu’nda çok sayıda makalesi; Almanya, Türkiye ve çeşitli ülkelerdeki gazetelerde 300’den fazla yazısı çıkmış, Türk Ansiklopedisi’ne ve Münih’te 1965-1972 yılları arasında yayımlanan Kindlers Literatur Lexikon’a çeşitli maddeler yazmıştır. Baymirza Hayit’le ilgili Sovyetler Birliği, Batı Avrupa, Amerika Birleşik Devletleri ve Türkiye gibi ülkelerde ileri sürülen fikirler Ayfer Kaynar tarafından bir araya getirilip neşredilmiştir (Dr. Baymirza Hayit’in Eserleri ve Faaliyetleri Hakkında Bildirilen Fikirler, I-II, Ankara 1994).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 550-552 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.