HARTMANN, Richard

Almanya’nın Neunkirchen şehrinde bir Protestan papazının oğlu olarak dünyaya geldi. 1899-1904 yılları arasında Tübingen’de Protestan ilâhiyatı öğrenimi gördü. Ardından Berlin’e gidip Doğu Dilleri Semineri’nde, öğrenciliği sırasında okuduğu İbrânîce’ye ek olarak Arapça ile Türkçe’yi de öğrendi ve şarkiyat çalışmalarına yöneldi. 1905’te hocası Christian Friedrich Seybold ile birlikte Cezayir’de toplanan XIV. Şarkiyatçılar Kongresi’ne katıldı; ertesi yıl Kudüs Derneği’nin burslusu olarak altı ay süreyle Filistin’de kaldı. Dönüşünde Tübingen Üniversitesi’ne kütüphane memuru tayin edildi. 1907’de aynı üniversiteye sunduğu “Halîl ez-Zâhirî’nin Zübdetü Keşfi’l-memâlik adlı eserinde yer alan Filistin ve Suriye hakkındaki coğrafî bilgiler” konulu teziyle doktor, 1914’te Kiel Üniversitesi’nde verdiği “Kuşeyrî’ye göre tasavvuf” konusundaki teziyle doçent oldu. 1919 yılında Leipzig Üniversitesi’nde profesörlük kadrosuna tayin edildi ve daha sonra Königsberg (1922), Heidelberg (1926), Göttingen (1930) ve Berlin (1936) üniversitelerinde hocalık yaptı. 1951 yılında Berlin Humboldt Üniversitesi’nden emekli oldu; 5 Şubat 1965 tarihinde Berlin’de öldü.

Aslında ilgi alanı geniş bir kültür tarihçisi olan Hartmann’ı yaptığı Protestan ilâhiyatı tahsili tasavvufa yöneltmişse de daha çok döneminin hâkim ideolojisini teşkil eden milliyetçilik akımı, bunun İslâm dünyasındaki etki ve yansımaları, Filistin’in Ortaçağ ve daha sonraki dönemlerine ait tarihi gibi konularla ilgilenmiştir. Şarkiyatçılığı seçmesinde iyi bir filolog olan hocası Seybold’un önemli etkisi bulunan Hartmann, filoloji alanında kazandığı yetkinliği kültür tarihi çalışmalarına başarıyla yansıtmıştır. Onun hem çalıştığı konularda hem de bunları ele alış ve ifade ediş şeklinde tahsilinin esasını oluşturan Protestan ilâhiyatçılığı ön plandadır. Özellikle doktora ve doçentlik tezlerinde işlediği konuların, daha çok Protestanlar’ın kendilerine yakın hissettikleri İslâm kültür coğrafyasına ait alanlarda yoğunlaşması dikkat çekicidir.

Hartmann, Ortaçağ İslâm tarih ve coğrafyasını siyasî, fikrî ve içtimaî boyutlarıyla derinlemesine incelerken daha geç dönemleri, özellikle Osmanlı Devleti’ni, yeni Türkiye’yi ve Osmanlı sonrası Arap dünyasını anlamayı hedeflemiş, ilâhiyatçı ve kültür tarihçisi Ernst Troeltsch’ün de etkisiyle bir taraftan kültür tarihi araştırmalarını tasavvuf eksenine oturturken, diğer taraftan o zamana kadar şarkiyatçılarda görülmeyen bir biçimde ağırlıklı olarak Türkler’in Müslümanlığı kabul etmesinden sonra İslâm dünyasında meydana gelen olayları incelemiştir. Muhtemelen bu olaylarla Cermenler’in Avrupa’ya gelişlerinden sonra ortaya çıkan olaylar arasında önemli benzerlikler gördüğü için şarkiyatçıların o güne kadar ele almadığı konulara eğilen Hartmann, bu çalışmalarıyla şarkiyat araştırmalarına önemli katkılarda bulunmuştur. Onun XX. yüzyılın başında yaşanan gelişmeleri daha çok Türkiye açısından değerlendirmesi de dikkat çekicidir. Özellikle Arap milliyetçiliği ve bunun ortaya çıkmasını hazırlayan şartlar Hartmann’ın ilgilendiği konuların başında gelmektedir.

Araştırmalarda bulunmak üzere iki defa Türkiye’ye giden ve ikinci ziyaretinin izlenimlerini 1928’de seyahat hâtıraları şeklinde yayımlayan Hartmann’ın faaliyetleri hocalığından ve araştırmacılığından ibaret değildir; ayrıca Avrupa’daki şarkiyat çalışmalarında da önemli görevler üstlenmiştir. Bunların başlıcaları şunlardır: 1910 yılından itibaren The Encyclopaedia of Islam’ın 1913 yılında tamamlanan ilk cildinin yayım kurulu üyeliği, 1928 yılından itibaren Orientalische Literaturzeitung’un yayım kurulu üyeliği ve 1935 (XXXVIII. cilt) yılından 1961 yılına (LVI. cilt) kadar aynı derginin yöneticiliği, 1947-1956 yılları arasında Institut für Orientforschung’un müdürlüğü. Bu enstitü tarafından yürütülen birçok araştırma ile elliden fazla eserin yayımı onun müdürlüğü sırasında gerçekleşmiştir.

Eserleri. Die geographischen Nachrichten über Palästina und Syrien in Ḫalīl aẓ-Ẓāhirīs zubdat kašf al-mamālik (Kirchhain 1907); Der Felsendom in Jerusalem und seine Geschichte (Strasburg 1909); Das Sufitum nach al-Ḳuschairī (Glückstadt-Hamburg 1914); Al-Ḳuschairîs Darstellung des Ṣûfîtums mit Übersetzung-Beilage und Indices (Berlin 1914); Palästina unter den Arabern 632-1516 (Leipzig 1915); Die arabische Frage und das Türkische Reich (Halle 1918); Die Welt des Islam einst und heute (Leipzig 1927); Die Krisis des Islam (Leipzig 1928); Im neuen Anatolien-Reiseeindrücke (Leipzig 1928); Zu dem Kitāb al-fuṣūl wa’l-ghāyāt des Abū’l-ʿAlāʾ al-Maʿarrī (Berlin 1944); Beiträge zur Arabistik, Semitistik und Islamwissenschaft (Leipzig 1944, Helmuth Scheel ile birlikte editörlüğünü yaptı); Die Religion des Islam. Eine Einführung (Berlin 1944; Darmstadt 1987); Islam und Nationalismus (Berlin 1948); Zur Vorgeschichte des ʿabbāsidischen Schein-Chalifates von Kairo (Berlin 1950; sayısı 500’ü geçen diğer eserleri için bk. Giesecke’nin çalışmaları).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 16. cildinde, 250-251 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.