HÂLİDÎ, Rûhî

Kudüs’te Harem-i şerif civarındaki Bâbüssilsile mahallesinde doğdu. Filistin’in meşhur Hâlidî ailesine mensuptur. Nesebi sahâbeden Hâlid b. Velîd’e dayanan bu aileden birçok âlim, edip, kadı ve milletvekili çıkmıştır. Osmanlı devlet adamı ve âlim Yûsuf Ziyâ (Paşa) el-Hâlidî onun amcasıdır. Rûhî el-Hâlidî önce mahalle mektebine girdi. Midhat Paşa Şam valiliğine tayin edilince (1878) babası Muhammed Yâsin Efendi’yi Nablus kadısı olarak tayin etti, Rûhî burada rüşdiye mektebine kaydedildi. Çok geçmeden Midhat Paşa, babasını Trablusşam kadılığına gönderince Rûhî burada Hüseyin el-Cisr’in modern tarzda kurmuş olduğu Vataniyye Medresesi’ne kaydoldu. Amcası Abdurrahman Nâfiz Efendi tarafından 1880’de İstanbul’a götürüldü ve öğrenimine orada devam etti. Şeyhülislâm Uryânîzâde Esad Efendi, Rûhî’ye büyük ilgi gösterdi ve henüz on altı yaşında iken kendisine müderris olarak Bursa ruûsu rütbesi verdi. Ancak o çok geçmeden Kudüs’e döndü. Mescid-i Aksâ’daki ders halkalarına katılarak sarf, nahiv, beyân, bedî‘, hadis, fıkıh, kelâm, mantık ve felsefe gibi ilimleri tahsil ederken Fransızca’sını geliştirmek amacıyla Alyans, er-Ruhbânü’l-bîz ve Salâhiye medreselerindeki derslere devam etti. Daha sonra Beyrut’a geçti; Beyrut’ta müdürlüğünü Hüseyin el-Cisr’in yaptığı Sultâniyye Medresesi’ne girdi. Öğrenimini tamamlayamadan medresenin kapanması üzerine Kudüs’e döndü ve Mescid-i Aksâ’daki ders halkalarına katıldı. Bu arada önce adliyede bir süre memurluk yaptı, ardından Gazze Mahkemesi’ne başkâtip olarak tayin edildiyse de bu görevi kabul etmeyip İstanbul’a döndü ve Mekteb-i Mülkiyye-i Şâhâne’ye girdi (1887). Mezun olunca da Kudüs’e döndü (1893) ve bir idâdîde öğretmenliğe başladı. Bir kazada kaymakamlık vb. bir göreve tayini için tekrar İstanbul’a gittiyse de olumlu bir sonuç alamayınca Kudüs’e döndü. Bir süre sonra yine İstanbul’a gitti, Cemâleddîn-i Efgānî’nin derslerine katıldı, ardından Paris’e gidip Ecole des sciences politiques’e kaydoldu. Üç yıl sonra mezun olunca felsefe bilimleri ve Doğu edebiyatı okumak amacıyla Sorbon Üniversitesi’nde Ecole des Hautes Etudes’e girdi. Bir yandan da Yabancı Dilleri Yayma Cemiyeti’nde Arapça öğretmenliği yaptı (1897). Kültürel kişiliği ve yeteneği şarkiyatçıların dikkatini çekti, birçok toplantıya konuşmacı sıfatıyla davet edildi. Böylece ilim ve fikir çevrelerinde tanınmaya başlandı.

Rûhî el-Hâlidî, Sorbon’dan mezun olduktan sonra İstanbul’a dönünce Osmanlı hükümeti tarafından Fransa’nın Bordeaux şehrine konsolos olarak tayin edildi (1898). Burada fikrî, edebî ve siyasî birçok faaliyet düzenledi. Kırk altı üyeden oluşan Bordeaux Konsoloslar Cemiyeti’nin başkanlığına seçildi. Kendisine en yüksek Fransız devlet nişanı (Légion d’Honneur) verildi. 1908’de Kānûn-ı Esâsî ilân edilinceye kadar Bordeaux’da kaldı. Burada evlendiği Fransız eşinden olan oğlu Bordeaux belediye başkanı seçildi. Bordeaux’dan Kudüs’e geçen Hâlidî edebî ve fikrî faaliyetlerine devam etti. Saîd el-Hüseynî ile birlikte Osmanlı Meclis-i Meb‘ûsanı’na Kudüs mebusu olarak seçildi, ikinci defa da Kudüs mebusu oldu. 1908 Aralık ayında Hamburg’da düzenlenen II. Siyonizm Kongresi’nde Filistin topraklarında bağımsız bir yahudi devletinin kurulması kararına şiddetle karşı çıktı, Osmanlı Meclis-i Meb‘ûsanı’nda bu konuyla ilgili girişimlerde bulundu. 1912’de Meclis-i Meb‘ûsan feshedilince Kudüs’e gittiyse de fazla kalmayıp İstanbul’a döndü. İttihat ve Terakkî’nin bir üyesi olan Rûhî el-Hâlidî çok geçmeden tifoya yakalanarak öldü (6 Ağustos 1913) ve İstanbul’da defnedildi. Hâlidî’nin Mısır’da çıkan el-Hilâl dergisi başta olmak üzere birçok gazete ve dergide önceleri isimsiz, daha sonra “Makdisî” mahlasıyla edebî ve fikrî makaleleri yayımlanmış, özellikle el-Hilâl’in genel yayın yönetmeni Corcî Zeydân’ın isteği üzerine Fransız edebiyatıyla ilgili yazılar kaleme almıştır. Onun Fransız yazarı Victor Hugo’ya, Arap ve Batı edebiyatlarına dair makaleleri bu dergide çıkmıştır. Nâsırüddin el-Esed, Muḥammed Rûḥî el-Ḫâlidî Râʾidü’l-baḥs̱i’t-târîḫî adıyla bir monografi yayımlamıştır (Kahire 1970).

Eserleri. 1. Târîḫu ʿilmi’l-edeb ʿinde’l-İfrenc ve’l-ʿArab ve Victor Hugo (Kahire 1904, 1912, 1929, 1932). Bordeaux’da konsolosluk yaparken yazdığı eserin Fransızca’sı Etudes sur Victor Hugo et sur la littérature chez les européens et chez les arabes adıyla yayımlanmıştır. Modern Arap edebiyatı alanında gerçekleştirilen ilk karşılaştırmalı çalışmalardan biri olarak kabul edilen eser, 1902-1903 yıllarında Mısır’da el-Hilâl dergisinde seri makaleler halinde neşredilmiş, daha sonra kitap olarak basılmıştır. Müellif Arap ve Batı edebiyatı tarihini ele aldığı bu kitabında Batı edebiyatının Arap edebiyatından etkilenişini Victor Hugo örneğiyle açıklamaya çalışır. Eserin ilk baskısı (Kahire 1904) Makdisî mahlasıyla, diğer baskıları gerçek adıyla yayımlanmıştır.

2. el-Muḳaddime fi’l-mesʾeleti’ş-şarḳıyye münẕü neşʾetihe’l-ûlâ ile’r-rubuʿı’s̱-s̱ânî mine’l-ḳarni’s̱-s̱âmin ʿaşer (Kudüs, ts. [Matbaatü’l-eytâmi’l-İslâmiyye]). 1898’de Fransa’da Dünya Müsteşrikler Kongresi’nde sunduğu bildiridir.

3. (Esbâb) el-İnḳılâbi’l-ʿOs̱mânî ve Türkiyâ el-fetât. Bordeaux’da konsolosluğu sırasında kaleme aldığı ve 1908’de el-Hilâl dergisinde Makdisî mahlasıyla yayımlanan iki makalesi olup (XVII/2, s. 67-83; XVII/3, s. 131-171) Kahire’de ayrıca basılmıştır (1909).

4. Risâle fî sürʿati intişâri’d-dîni’l-Muḥammedî ve fî aḳsâmi’l-ʿâlemi’l-İslâmî (Cerîdetü Ṭrablusi’ş-Şâm, 1896). 1896’da Fransa’da verdiği bir konferansın metnidir.

5. “Bertilü el-ʿâlimü’l-kîmiyâvî” (el-Hilâl, X/8 [Kahire 1902], s. 233-238). Fransız kimyacısı Marcelin Pierre Eugéne Berthelot’un (ö. 1907) hayatına dair bir makaledir.

6. “Victor Hugo” (el-Hilâl, X/4 [Kahire 1902], s. 421-440).

7. Kîmiyâ ʿinde’l-ʿArab (Kahire 1953). Risâle fî ʿİlmi’l-kîmiyâʾi’l-ʿArabî ve keyfe inteḳale ile’l-ġarb adıyla da geçer.

8. “Ḥikmetü’t-târîḫ” (Cerîdetü Ṭrablusi’ş-Şâm, 1903).

Müellifin bunların dışında Târîḫu’ṣ-Ṣahyûniyye, Riḥle ile’l-Endelüs ve ʿİlmü’l-elsine (ʿİlmü’l-lisâniyyât, el-Luġātü’l-muḳārene) adlı eserlerinin yazma nüshaları Kudüs’te Hâlidiyye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (http://www.khalidilibrary.org). Hâlidî, İbnü’d-Deyrî’nin Hanefî fıkhına dair el-Ḥabs fi’t-tühme ve’l-imtiḥân ʿalâ ṭalebi’l-iḳrâr ve iẓhâri’l-mâl adlı eserini de yayımlamıştır (Kahire 1321/1903). Kaynaklarda Rûhî el-Hâlidî’nin Târîḫu Memleketi Dâhûmî ve tevâbiʿihâ, Târîḫu’l-ümmeti’l-İsrâʾîliyye ve ʿalâḳatihâ bi’l-ʿArabi ve ġayrihâ mine’l-ümem, Terâcimü aʿlâmi’l-üsreti’l-Ḫâlidiyye, Târîḫu’ş-şarḳ ve ümerâʾih adlı eserleri de zikredilmektedir (Muhammed Ömer Hamâde, III, 155-156).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 517-519 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.