GESCHICHTE des ARABISCHEN SCHRIFTTUMS

İslâm medeniyeti tarihinin başlangıcından itibaren ortaya çıkıp gelişen naklî ve aklî ilimlere ait literatürü konu edinen Geschichte des arabischen Schrifttums (GAS) bir Türk âlimi olan Fuat Sezgin’in (1924-2018) Frankfurt’ta yürüttüğü geniş kapsamlı araştırma ve yayın projesinin ürünüdür. İslâm ilimler tarihini Arapça eserler esas olmak üzere Osmanlı Türkçesi, Farsça, İngilizce, Almanca vb. pek çok dilde kaleme alınmış eserlerin yazma nüshaları üzerinden ortaya koymayı hedefleyen, bu eserler ve yazmalar hakkında yapılmış çağdaş araştırmaları da dikkate alarak kapsamlı bir ilimler tarihi yazımı sunan (bk. Arap-İslam Bilimler Tarihi, “Takdim ve Teşekkür”, I, s. X) GAS iki aşamalı olarak ve toplam on yedi cilt halinde yayımlandı. Eserin V. (XI.) yüzyılın ilk çeyreğine (yaklaşık 430/1038-39) kadarki dönemi içeren ilk dokuz cildi E. J. Brill Yayınevi tarafından (Leiden 1967-1984), XII. (XVIII.) yüzyıla kadar gelişen literatürü ihtiva eden ikinci serisi (X-XVII. ciltler) ise Sezgin’in 1982’de Frankfurt’taki Johann Wolfgang Goethe Üniversitesi bünyesinde kurduğu Arap-İslâm Bilimler Tarihi Enstitüsü (Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften) tarafından neşredildi (Frankfurt 2000-2015). İslâm felsefesini konu edinmesi planlanan XVIII. cildin yazımı ise Sezgin’in vefatı nedeniyle yarım kaldı (yayımlanan ciltlerin içeriği hakkında aş.bk.).

Fuat Sezgin GAS’ı başlangıçta Carl Brockelmann’ın benzer bir amaçla kaleme aldığı Geschichte der arabischen Litteratur (GAL) adlı dört ciltlik eserine (I-II, Weimar 1898-1902; Supplementband [iki ek cilt], Leiden 1937-1938) bir ek olarak tasarlamış ve onu özellikle İstanbul kütüphanelerindeki yazmalar bakımından ikmal etmeyi düşünmüştü. Ancak ilerleyen yıllarda fikrini değiştirdi ve GAL’dan da belirli ölçüde faydalanmakla birlikte tamamen müstakil bir eser hazırlamaya yöneldi. Sonuç olarak Sezgin’in dev eseri dünya kütüphanelerindeki İslâm ilimlerine dair yazmaların bibliyografik dökümü olmanın ötesine geçerek derinlemesine tahlillere yer veren bir İslâm ilimler tarihi antolojisine dönüştü. Sezgin eserinin bütün ciltlerinde hem ilim dallarının her birisi için yazdığı mukaddimelerde hem de İslâm ilimler tarihinin ve tevarüs ettiği Helenistik çağ ilimler tarihinin ünlü şahsiyetleri üzerinde yoğunlaştırdığı incelemelerinde yöntem olarak bir bilim tarihçisi olarak çalıştı ve modern araştırmaların ışığında kaleme aldığı bu bölümleri yaygın kanaatleri değiştirebilecek yeni malzemelerle destekledi. Kapsamlı bir ilimler tarihi niteliği taşıyan GAS’ın bu özelliği, onun ilk yazılış amacı doğrultusunda İslâm ilimlerine dair erken dönemde kaleme alınan literatürün eksiksiz bir dökümünü verme çabasını geri plana itmedi. Nitekim eserde Brockelmann’ın tanıttığı yazmalara birçok ilâve yapıldığı, ayrıca günümüze kadar keşfedilmemiş ya da müellifi belirlenememiş pek çok eserin gün yüzüne çıkarılarak araştırmacıların bilgisine sunulduğu görülür.

Öte yandan İslâm bilimlerinin başlangıçtan XVIII. yüzyıla kadar gelişimini konu alan bu kapsamlı literatür taraması, yaygın kabul gören pek çok görüşe dair yeni yorum ve açılımlar da ortaya koyar. Meselâ ilk dönem hadis literatürü bağlamında hadis yazımının özellikle şarkiyatçılarca iddia edildiğinden çok daha erken dönemlerde başladığına dair önemli veriler sunar. Benzer bir şekilde GAS’taki veriler ışığında, Câbir b. Hayyân’ın (ö. 200/815) dayandığı Helenistik literatür ve kültürün İslâm dünyasına bilinenden çok daha erken bir dönemde girmeye başladığı ve tercüme faaliyetinin I. (VII.) yüzyıla kadar geriye götürülebildiği müşahede edilir. Dolayısıyla GAS araştırmacılara önemli miktarda yeni malzeme sunarken aynı zamanda yeni araştırmalara imkân sağlayacak ufuklar da vaad etmektedir. Sezgin’in İslâm ilimler tarihi literatürüne dair olgular, irtibatlar ve problemlere ilişkin verdiği bilgiler aynı zamanda bir kültür tarihi yazımı olarak da değerlendirilmelidir.

Eserde tarihî malzemenin elverdiği ölçüde uygulanan genel plan şöyledir: Her bir cilt, o ciltte ele alınan ilim dalının/dallarının tarihine dair genel bir özet (mukaddime) ile başlar. Sonra o ilmin tedvin tarihi modern araştırmaların ışığında incelenir. Ardından söz konusu ilim dalında eser veren müellifler kronolojik sırayla (bazı ciltlerde “Emevîler Dönemi” ve “Takriben 430 (1038) Yılına Kadar Abbâsîler Dönemi” gibi başlıklar altında) ele alınır, daha sonra bu müelliflerden her birinin biyografisi verilip arkasından da ondan bahseden klasik ve modern kaynaklar belirtilir. Müelliflere dair bu bölümler gerektiği durumlarda hacimli bir monografiye dönüşmekte ve özellikle incelenen kişinin ilim tarihindeki yeri ve önemi aydınlatılmaktadır. Câbir b. Hayyân (özellikle bk. III, 211-223; IV, 132-269; V, 219-225; VI, 129-134), Ebü’l-Fazl İbnü’l-Amîd (bk. II, 278-282), İbn Sînâ (bk. VI, 276-280; VII, 292-302) ve İbnü’l-Heysem’e (bk. V, 358-374; VI, 251-261) dair biyografiler bu usulü yansıtan güzel örneklerdir. Ardından söz konusu âlimlerin eserlerine geçilerek bunların yeni bulunanlar da dahil olmak üzere yazma nüshaları, şerhleri/hâşiyeleri ve muhtasarları hakkında bilgi verilip bu eserlere öteki klasik müelliflerce yapılan atıflar yahut o eserlerden yapılan iktibaslar kaydedilir ve nihayet varsa bu eserlerin modern neşirleri, tercümeleri ve haklarında yapılmış araştırmalar tanıtılır. Her cildin sonunda müellif ve eserlerin, ayrıca Grekçe ve Latince kaynaklarla çağdaş yazarların indeksi yer almaktadır. Bunlardan başka bazı ciltlerin sonunda Arapça yazmaların bulunduğu dünya kütüphaneleriyle bu eserlere dair katalogların listesi de sunulur. Eserde X. ciltten sonra kısmî bir usul değişikliğine gidildiği, bu doğrultuda muhteviyatın da sağladığı imkânlar doğrultusunda bazı ciltlerde sadece materyaller veya müelliflere ilişkin bilgi sunulduğu görülür.

Ciltlerin bir kısmı eserin ortaya çıkmasına katkı sağlayan isimlere ithaf edilmiştir. Bunlar arasında, 27 Mayıs 1960 İhtilâli’nde 147’ler kapsamında İstanbul Üniversitesi’nden ayrılmak zorunda kaldığında Sezgin’i Frankfurt’a davet ederek kendisine Goethe Üniversitesi bünyesindeki Doğa Bilimleri Tarihi Enstitüsü’nde çalışma imkânı veren Willy Härtner, hocası Hellmut Ritter ve GAS için esin kaynağı olan Carl Brockelmann da bulunmaktadır.

GAS’ın E. J. Brill Yayınevi tarafından yayımlanan ilk dokuz ciltlik serisinin (I-V. ciltler kronolojik sırayla birbirini takip etmez) içeriği şöyledir: I. cilt (1967) Kur’an ilimleri, hadis, tarih, fıkıh, kelâm ve tasavvuf; II. cilt (1975) şiir; III. cilt (1970) tıp, eczacılık, zooloji ve veterinerlik; IV. cilt (1971) simya, kimya, botanik ve ziraat; V. cilt (1974) matematik; VI. cilt (1978) astronomi; VII. cilt (1979) astroloji, meteoroloji ve ilişkili disiplinler; VIII. cilt (1982) sözlük bilimi; IX. cilt (1984) ise dil bilgisi literatürünü ele almaktadır.

Goethe Üniversitesi bünyesindeki Arap-İslâm Bilimler Tarihi Enstitüsü tarafından yayımlanan ikinci serinin ilk dört cildi “İslâm Dünyasında Matematiksel Coğrafya ve Haritacılık ile Bunların Batı Avrupa’daki Devamı” başlığını taşır. 2000 tarihli X ve XI. ciltlerde matematiksel coğrafya ve haritacılığın tarihsel gelişimi üzerinde durulurken, aynı yıl yayımlanan XII. ciltte dönemin haritaları değerlendirilmektedir. XIII. cilt (2007) ise matematiksel coğrafya ve haritacılık alanında eser vermiş müelliflere ayrılmıştır. 2010’da yayımlanan XIV ve XV. ciltler beşerî coğrafyayı iki bölüm halinde ele almaktadır. XIV. ciltte “genel coğrafya ve ülkeler coğrafyası”, “şehir coğrafyası ve bölgesel coğrafya” başlıklı iki bölüm; XV. ciltte ise “topografya ve coğrafî sözlükler”, “kozmografya ve kozmoloji”, “seyahatnâmeler” başlıklı üç bölüm bulunmaktadır. Serinin 2015 tarihli son iki cildi ise edebiyat alanına tahsis edilmiştir. XVI. ciltte şiir sanatı, belâgat (retorik) ve edebiyat kuramı, şiir kitapları, antolojiler ve edebî nesir alanındaki literatür tanıtılırken XVII. cilt eğitim ve eğlence literatürüne tahsis edilmiştir.

Orijinali Almanca olan Geschichte des arabischen Schrifttums’un ilk iki cildi Mısır Kültür Bakanlığı’na bağlı el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb adlı kuruluş bünyesinde yürütülen proje kapsamında Fehmî Ebü’l-Fazl ve Mahmûd Fehmî Hicâzî tarafından Târîḫu’t-türâs̱i’l-ʿArabî adıyla Arapça’ya tercüme edildi ve yayımlandı (I-II, Kahire 1977-1978). 1978 yılından itibaren bu projenin yürütülmesini her ikisi de Suudi Arabistan’ın Riyad şehrinde bulunan İmam Muhammed b. Suûd İslâm Üniversitesi ile Melik Suûd Üniversitesi (o dönemde Riyad Üniversitesi adıyla anılıyordu) üstlendi. İmam Muhammed b. Suûd İslâm Üniversitesi tarafından tekrar ele alınan ilk iki cildin tercümelerinden I. cilt (dört cüz) ile II. cildin (toplam beş cüz) ilk üç cüzü Mahmûd Fehmî Hicâzî imzasıyla 1983’te aynı adla tekrar yayımlandı. Aynı üniversite tarafından 1984’te neşredilen II. cildin dört ve beşinci cüzlerinin tercümesi ise Arafe Mustafa imzasını taşımaktadır. İlk defa Abdullah b. Abdullah Hicâzî’nin tercüme ettiği III. cilt (1983) ile IV-VII. ciltler (1986) Melik Suûd Üniversitesi, Arafe Mustafa’nın tercüme ettiği VIII. cilt (iki cüz, 1988) ise İmam Muhammed b. Suûd İslâm Üniversitesi tarafından neşredildi.

Eserin Türkçe tercümesi, İstanbul’da bulunan Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı (İBTAV) tarafından Arap-İslam Bilimler Tarihi ismiyle on yedi cilt olarak yayımlandı (İstanbul 2020-2023). 2010 yılında kurulan İBTAV, Sezgin’in çalışmalarının devamlılığını sağlamak amacıyla faaliyetlerini sürdürmektedir. İBTAV ile İstanbul Üniversitesi arasındaki iş birliği çerçevesinde üniversitenin öğretim üyeleri tarafından tercüme edilen ve İbn Haldun Üniversitesi tarafından yayına hazırlanan eser T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın desteğiyle yayımlandı. Koordinatörlüğünü İstanbul Üniversitesi Alman Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Başkanı Mahmut Karakuş’un yaptığı çeviri projesinin Almanca’dan tercüme, Arapça transkripsiyon ve Türkçe redaksiyon ile son okuma aşamalarında, aralarında çok sayıda akademisyenin bulunduğu geniş bir kadro görev aldı. Bu durum bir yandan GAS’ın konunun uzmanları tarafından ve bir bütün olarak kısa bir sürede Türkçe’ye kazandırılmasını sağlarken aynı zamanda ciltler arasında kabul edilebilecek düzeyde tercüme farklılıklarının ortaya çıkmasına neden oldu. Eserin orijinalinde her cildin sonunda yer alan düzeltmeler bölümü, Türkçe tercümenin ilk ciltlerinde hem metne sadık kalmak adına ayrı bir bölüm olarak korunmuş hem de bu bölümde belirtilen tashihler okuyuculara kolaylık sağlamak amacıyla metinde ilgili yerlere yansıtılmış; ancak bu uygulama sonraki ciltlerde terkedilmiştir. Sezgin ilk Türkçe tercüme örneklerini inceleme imkânı bulmuşsa da eserin yayımlanmış halini görmeye ömrü vefa etmedi.

GAS’ın ilk dokuz cildi Joep Lameer tarafından The Arabic Writing Tradition: An Historical Survey ismiyle İngilizce’ye tercüme edilmiş, tercümenin ilk altı cildi Brill Yayınevi tarafından yayımlanmış (I. cilt, 2022; II-V. ciltler, 2023; VI. cilt, 2024), yayınevinin web sitesinde verilen bilgiye göre VII-IX. ciltlerin de 2024 yılı sonuna kadar yayımlanması planlanmıştır (bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 14. cildinde, 37-38 numaralı sayfalarda yer almıştır. Madde üzerinde Ayşe Zişan Furat tarafından "Kapsamlı Gözden Geçirme" çalışması yapılmış ve madde en son 08.08.2024 tarihinde güncellenmiştir. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.