GEDİZLİ MEHMED EFENDİ

1165 (1752) yılında Kütahya’nın Gediz kasabasında doğdu. İlmiyeye mensup bir aileden olup kaynaklarda tam adı es-Seyyid Hâfız Mehmed b. Ahmed b. Şeyh Mustafa el-Gedûsî olarak geçer. Şeceresinin bulunduğu mecmuadan anlaşıldığına göre hem baba hem de anne tarafından seyyiddir. İlk öğrenimini Gediz’de yaptı. 1179’da (1765) babasının, dört yıl sonra da hocası Merdanzâde Mehmed Efendi’nin ölümü üzerine İstanbul’a gitti. Burada hıfzını tamamladıktan sonra dinî ilimlerin yanı sıra mantık ve hendese okudu; Şeyhülislâm Mehmed Atâullah Efendi’ye mülâzemetle Beyazıt Medresesi’ne muîd olarak tayin edildi. Bu sırada tahsilini tamamlayarak Beyazıt Medresesi’nde müderris oldu (1193/1779). Ardından Bursa’da Mevlûdî Süleyman Efendi, Perîpeyker, Nişancı Ali Paşa ve İnce Güzel medreselerinde müderrislik yaptı. 1791 Aralığında Filibe’nin Karlova’ya bağlı Kubsi nahiyesinde başladığı nâiblik görevine Urmiye, Lefkoşe, Kuşadası, Gelibolu ve Galata’da (1218/1803) devam etti. Bu arada bir müddet askerî kassâmlık görevinde bulundu. Kısa süren bu görevden sonra Güzelhisar nâibliğine tayin edilirken ilmî pâyesi yükseldi, kendisine mûsıle-i Süleymâniye itibarı ve Maraş mevleviyeti verildi. Ardından Bağdat (1813) ve Filibe’de de (1817) kadı olarak görev yaptı. En son görevi 1242’de (1826) getirildiği fetva eminliğidir. Bu sırada Mekke ve İstanbul pâyelerine nâil oldu. 1252 (1836) yılında Anadolu kazaskerliği pâyesini de alan Gedizli Mehmed Efendi 27 Ramazan 1253 (25 Aralık 1837) tarihinde İstanbul’da vefat etti.

Gedizli Mehmed Efendi aynı zamanda velûd bir müelliftir. Fetvaların sadeleştirilmesi ve Türkçeleştirilmesi çalışmalarına bizzat katılmış, Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması kararında aktif rol oynamıştır. Özellikle Bağdat kadılığı ve fetva eminliği dönemlerinde verimli telif çalışmaları yapmıştır. Tasavvufla daha yoğun olarak ilgilenmesi de bu döneme rastlar. Ayrıca hat sanatında maharet sahibi olduğu ve birçok eseri istinsah ettiği kaydedilmektedir.

Eserleri. 1. Câmiu’s-sükûk. Şer‘î mahkemelerce verilen hukukî belgelerin bir araya getirildiği bir mecmuadır (DİB Ktp., nr. 3795).

2. Feyżü’l-kerîm fî nuḳūli Fetâvâ ʿAbdirraḥîm. Şeyhülislâm Menteşzâde Abdürrahim Efendi’nin Fetâvâ-yı Abdürrahîm adlı eserinde yer alan Türkçe fetvalara fıkıh kitaplarında mesned teşkil eden Arapça ibarelerin derlenmesinden meydana gelmiştir (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 498, Yazma Bağışlar, nr. 2006; DİB Ktp., nr. 3829, 3878). Gedizli Mehmed Efendi ayrıca, bu nakilleri Türkçe asıl metinde ilgili fetvaların sonuna ekleyerek Abdürrahim Efendi’nin eserini Fetâvâ-yı Abdürrahîm maa’n-nukūl adıyla da düzenlemiştir (DİB Ktp., nr. 3831; İstanbul Müftülüğü Ktp., nr. 142, 143).

3. Mecmûa-i Fetâvâ-yı Bâlîzâde. Şeyhülislâm Bâlîzâde Mustafa Efendi’nin fetva mecmuasını tertip eden müellif esere bazı ilâvelerde bulunmuştur (DİB Ktp., nr. 3850). Gedizli’nin icâzetnâmesi (vr. 444^a-448^b), kendi hattıyla tercüme-i hâli (vr. 472^a-b) ve şeceresi (vr. 489^a) bu eserde yer almaktadır.

4. Müretteb Câmiu’l-fusûleyn. Bedreddin Simâvî’nin Câmiʿu’l-fuṣûleyn adlı eserinin gözden geçirilip bazı bilgilerin çıkarılması, bazı ilâve ve açıklamalarda bulunulması ile düzenlenmiş şeklidir (DİB Ktp., nr. 3760, 3855).

5. Nukūl-i Fetâvâ-yı Ali Efendi. Şeyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi’nin eserindeki fetvalara fıkıh kitaplarında esas teşkil eden ibarelerin derlenmesinden meydana gelmiştir (DİB Ktp., nr. 3833).

6. Netîcetü’l-fetâvâ maa’n-nukūl. Şeyhülislâm Dürrîzâde Mehmed Ârif Efendi’nin Netîcetü’l-fetâvâ adlı Türkçe eserindeki fetvaların altına, fıkıh kitaplarında bu fetvalara mesnet teşkil eden Arapça ibarelerin eklenmesiyle ortaya çıkan bir çalışma olup defalarca basılmıştır (meselâ İstanbul 1237, 1265).

7. er-Revâyihu’z-zekiyye fî fihrisi’l-fetâva’t-Türkiyye. Şeyhülislâm Atâullah Mehmed Efendi (Topal) tarafından müsvedde halinde “Kitâbü’l-İcâre”ye kadar getirilen bu eserin daha sonraki bölümlerinin tamamlanması, önceki bölümlerin de kaynaklarına işaret edilerek temize çekilmesiyle meydana gelen bir kitaptır (DİB Ktp., nr. 581; İÜ Ktp., TY, nr. 3244).

8. Müfâdü’l-Eşbâh. Hanefî fakihi Zeynüddin İbn Nüceym’in el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir’inin bazı ekleme ve çıkarmalar yapılarak yeniden tertip edilmesinden ibaret bir çalışmadır (DİB Ktp., nr. 3761).

9. Nusretü’l-evliyâ. Tasavvufa dair olan bu eserde müellif kendi tarikat silsilesini de (nr. 3712, vr. 168^b) kaydetmiştir (DİB Ktp., nr. 3712, 3792).

10. Müretteb fevâʾidü’z-Zeyniyye. İbn Nüceym’in el-Fetâva’z-Zeyniyye adlı eserinin yeniden tertip edilmesiyle ortaya çıkan bir çalışmadır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 845, Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 240/1; DİB Ktp., nr. 3695).

11. Tebyînü’l-Hidâye ve tavżîḥu’l-Bidâye. Hanefî fıkhının temel kaynaklarından el-Hidâye’nin Arapça şerhidir (Süleymaniye Ktp., Yahyâ Tevfik, nr. 1439/128; DİB Ktp., nr. 3877, 3880).

12. Fetâvâ-yı Mecmûa-i Cedîde. Fetvahânede toplanan fetvaların belli bir tasnife tâbi tutularak yayımlanması ile meydana gelen bir kitaptır. Müellif bu eserinde güvenilir fıkıh kitaplarından nakiller yaptığı gibi Kuşadası, Güzelhisar, Lefkoşe ve Galata’da kendi döneminde görev yapan müftülerin fetvalarına da yer vermiştir (DİB Ktp., nr. 3843).

13. Zeyl-i Ali Efendi Mecmuası. Gedizli’nin fetva emini olduğu dönemde derleyip hazırladığı bir fetva mecmuasıdır. İçinde 7000 kadar Türkçe fetva bulunan eserin esası Fetâvâ-yı Ali Efendi’dir (DİB Ktp., nr. 576).

14. İlm-i İnşâ ve İnşâda Kesîrü’l-isti‘mâl Olan Elfâz. Resmî ve gayri resmî yazışma usulünü örnekleriyle anlatan bir risâledir (DİB Ktp., nr. 3795).

15. Risâletü’l-cumua. Cuma namazıyla ilgili meseleleri ele alan Türkçe bir risâledir (DİB Ktp., nr. 3792, 3807).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 13. cildinde, 550-551 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.