FİŞTÂLÎ

952 (1545) veya 956 (1549) yılında Merakeş’te doğdu. Ebû Muhammed künyesiyle de anılır. Fas’ın kuzeybatısında yahut Orta Atlaslar’daki Tâdlâ platosunda bulunan ve amcazadesi şair Muhammed b. Ali el-Fiştâlî gibi ünlü kişiler yetiştiren Berberi Fiştâle kabilesine mensuptur. Ayrıca bu kabilenin Sanhâce kolundan geldiği için Sanhâcî nisbesiyle de anılır. Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali el-Mencûr, Ebü’l-Abbas Ahmed ez-Zemmûrî ve Kadı Abdülvâhid b. Ahmed el-Humeydî gibi fakih ve muhaddislerden lugat, nahiv, fıkıh, usul, edebiyat ve tarih dersleri aldı. Hayatının uzun bir devresinde bu ilimleri tahsil eden Fiştâlî geniş kültürü sayesinde inşâda Fas’ın ve Kuzeybatı Afrika’nın en başarılı ediplerinden biri oldu. Karaviyyîn Camii’nde edebiyat dersleri verdi. Abdurrahman b. Ali el-Mekkûdî’nin Maḳṣûre’sini şerhederek okuttu. Önce veliaht Me’mûn’un, kısa bir müddet sonra da babası Fas Sultanı Ahmed el-Mansûr’un hizmetine girerek onun özel kâtibi oldu. Ardından Dîvân-ı İnşâ başkâtipliğine, buradan da vezirliğe kadar yükseldi. Bu görevi kendisine haklı bir şöhret kazandırdı. Osmanlılar’daki vak‘anüvislik geleneğinden etkilenen hükümdar onu devletinin resmî tarihçisi tayin etti. Fiştâlî, özellikle hükümdarın Sudan’daki zaferleriyle ilgili haberleri derler, fetihleri kaydeder ve o dönemde yetişen ünlü şahsiyetlerin hayatını kaleme alırdı. Menâhilü’ṣ-ṣafâʾ adlı eseri onun bu çalışmalarının sonucunda ortaya çıkmıştır. Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Miklâtî bir beytinde, Fiştâlî’nin ölümüne ebced (cümmel) hesabıyla “şel(l)â’” (شلّاء) kelimesiyle tarih düşürmüştür.

Fiştâlî başarılı bir saray şairi sayılır. Özellikle Ahmed el-Mansûr için yazdığı kasideler onun iyi bir sanatçı olduğunu göstermektedir.

Eserleri. 1. Dîvân. Aslı mevcut olmamakla beraber Necât el-Merînî, başta müellifin kendi eseri Menâhilü’ṣ-ṣafâʾ olmak üzere Makkarî’nin Nefḥu’ṭ-ṭîb ve Ravżatü’l-âs’ı, Ahmed en-Nâsırî’nin el-İstiḳṣâ’sı, Muhammed el-İfrenî’nin Nüzhetü’l-ḥâdî’si, İbnü’l-Kādî’nin el-Münteḳā’sı, Muhammed ez-Zeccâlî’nin el-Künnâşe’si ve Abdullah Kennûn’un en-Nübûġu’l-Maġribî’si gibi birçok eserdeki şiirlerini derleyerek Şiʿru ʿAbdilʿazîz el-Fiştâlî adıyla yeni bir divan meydana getirmiştir (Rabat 1986). Fiştâlî’nin şiirlerinin çoğunu devlet adamları için yazdığı kasideler, dinî şiirler ve o devirde “mevlidiyyât” olarak bilinen övgü şiirleri oluşturur. Bunlar çok uzun parçalar olup bazıları 100 beyti aşar (meselâ bk. Necât el-Merînî, s. 420-439). Ayrıca zafer kutlamaları ve tasvirler de mühim bir yer işgal eder. Bu tasvirlerin çoğu Merakeş’teki Bedî‘ Sarayı ile ilgili olup sarayın duvarlarına işlenmiş şiirlerin ekserisi Fiştâlî’ye aittir. Gazel tarzında yazılmış şiirlerin bulunmadığı divanda sadece bazı gazellerden beyitler yer almaktadır. Müellifin müveşşah türünde bir tek övgü şiirine rastlanmıştır.

2. Menâhilü’ṣ-ṣafâʾ fî aḫbâri (meʾâs̱iri) mülûk (mevâlînâ) eş-şürefâʾ. Sa‘dîler Devleti zamanında, özellikle Ahmed el-Mansûr devrinde (1578-1603) Fas’taki siyasî ve içtimaî durumu anlatan bir eser olup aslı sekiz cilttir. Günümüze sadece Ahmed el-Mansûr devrinin on beş yılını kapsayan II. cildi ve onun muhtasarı gelmiştir. Bu muhtasar Abdullah Kennûn (Rabat 1965), eserin II. cildi de Abdülkerîm Küreyyim (Rabat 1972) tarafından neşredilmiştir. Fiştâlî Menâhilü’ṣ-ṣafâʾda bu devirdeki Fas kültürünün unsurlarına yer vermiş, çeşitli halkalarla birlikte fakihlerin ve şairlerin ilim meclislerini tanıtmıştır. Bu meclislerin en önemlisini, halifenin başkanlığında yapılan Hz. Peygamber’in doğum yıl dönümünü ihya kutlamaları teşkil etmektedir. Fiştâlî, kendi döneminde okunan mevlide dair kasidelerin en güzellerini kaydetmektedir. Eserde ayrıca Fas ordusunun Sudan’da kazandığı zaferlerden, Sa‘dîler ve özellikle Ahmed el-Mansûr tarafından Merakeş, Fas, Tâzâ ve diğer Fas şehirlerinde inşa edilen mimari eserlerden bahsedilmekte; bu arada iç isyanların bastırılması, muhalifler tarafından çıkarılan fitnelerin önlenmesi, ülkede güven ve huzur ortamının oluşmasında Sa‘dî hükümdarının şahsiyetinin oynadığı role temas edilmektedir.

3. Mededü’l-ceyş. Fiştâlî bu eseri Lisânüddin İbnü’l-Hatîb’in Ceyşü’t-tevşîḥ’ine zeyil olarak yazmıştır. Günümüze gelip gelmediği bilinmeyen eserde Ahmed el-Mansûr’u öven 300’ün üzerindeki müveşşaha ilâve olarak halifenin kendisi tarafından kaleme alınmış bazı müveşşahların da yer aldığı söylenmektedir (Makkarî, Ravżatü’l-âs, s. 162). Bu kitaba ait olduğu sanılan ve içinde on bir müveşşah bulunan birkaç yaprak Selâ şehrindeki el-Mektebetü’n-Nâsıriyye’de bulunmuştur. Bunlardan Fas şairlerine ait olan iki müveşşahtan biri Fiştâlî’nindir (Abbas el-Cerrârî, s. 126).

4. Tertîbü Dîvâni’l-Mütenebbî (el-Hizânetü’l-âmme, Rabat, nr. 609; el-Hizânetü’l-âmme, Tıtvân, nr. 524). Fiştâlî bu çalışmasında Mütenebbî’nin divanını alfabetik olarak düzenlemekle kalmamış, eseri tahkik edip ta‘lik, şerh, not ve ilâvelere de yer vermiştir. Çeşitli beyitlerdeki çalıntılarla (serikat) ilgili görüş ve fikirlerini açıklamış, kendisinden çalıntı yapan şairlerin adlarını zikretmiş, onların çalıntı beyitlerini göstermiş, ayrıca metinlerindeki kapalı ifadeleri izah etmiştir.

5. Şerḥu Maḳṣûreti’l-Mekkûdî. Fiştâlî, Karaviyyîn Camii’nde Abdurrahman b. Ali el-Mekkûdî’nin Maḳṣûre’sini okuturken Ebü’l-Kāsım İbnü’l-Kādî’den faydalanarak eseri harekelemiş ve bazı notlar ilâve etmiştir. Ancak bu şerhin günümüze gelip gelmediği bilinmemektedir.

6. Mecmûʿatü’r-resâʾil ve’ẓ-ẓahâʾiri’s-sulṭâniyye. Ahmed el-Mansûr’un Osmanlı Padişahı III. Murad, Kraliçe Elizabeth, tanınmış Doğulu âlimlerden Şeyh el-Bekrî ve Bedreddin el-Karâfî gibi şahsiyetlerle olan yazışmalarını ihtiva eden mektuplardan meydana gelmiş bir koleksiyondur. Bu mektuplar, Abdullah Kennûn’un tahkikiyle, Resâʾil Saʿdiyye adı altında hükümdar mektuplarına dair bir başka koleksiyon içerisinde yayımlanmıştır (Tıtvân 1954).

Fiştâlî’nin arkadaşı olup kendisiyle mektuplaşmış bulunan Makkarî onun Taḳdîmü’l-imâm adlı bir eserinden de söz etmektedir (Ravẓatü’l-âs, s. 126).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 13. cildinde, 148-149 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.