FETÂVÂ-yı ULEMÂ-i HADÎS

XIX. yüzyılın sonlarında Hindistan’da ortaya çıkan ve kendi asıllarını İslâm’ın ilk dönemlerindeki ehl-i hadîse dayandıran Hindistan ehl-i hadîs ekolünün kurumlaşmasında özellikle Nevvâb Sıddîk Hasan Han ve Mevlânâ Nezîr Hüseyin Dihlevî’nin büyük katkıları olmuştur. Bu ehl-i hadîsin ayırıcı özelliği, fıkıhta herhangi bir mezhebe bağlı olmayıp sadece Kur’an ve hadise dayanarak hüküm verilmesini savunmasıdır. Bu sebeple kendi fıkıhlarını “hadisin ortaya koyduğu fıkıh” (fıkhü’l-hadîs) olarak adlandırırlar.

Ehl-i hadîs ekolünün fıkhî görüşleri yayımladıkları fetva mecmualarında toplanmıştır. Bunların başında, Mevlânâ Nezîr Hüseyin Dihlevî’nin Fetâvâ-yı Neẕîriyye adlı fetva mecmuası gelir. Muhammed Şemsülhak el-Azîmâbâdî ve Muhammed Abdurrahman Mübârekpûrî’nin Mevlânâ Nezîr’in fetvalarından yaptıkları seçmeler koleksiyonu Mevlânâ Ebû Saîd Şerefeddin Dihlevî tarafından gözden geçirilip notlar ilâvesiyle iki cilt halinde yayımlanmıştır (Delhi 1913). Eserin ikinci baskısı, yeniden ele alınıp Arapça ve Farsça bazı orijinal metinler Urduca’ya çevrilerek geniş bir indeksle birlikte üç cilt halinde yapılmıştır (Lahor 1971). Diğer önemli bir fetva koleksiyonu ise Mevlânâ Senâullah Amritsarî’nin fetvalarını ihtiva eden Fetâvâ-yı S̱enâʾiyye’dir. Bu fetvalar ilk olarak 1903-1947 yılları arasında Amritsar’da Ehl-i Ḥadîs̱ dergisinde yayımlanmış, 1953’te kitap haline getirilmiş ve 1972’de iki cilt olarak Lahor’da ikinci baskısı yapılmıştır. Fetâvâ-yı S̱enâʾiyye’nin Mevlânâ Ebû Saîd Şerefeddin Dihlevî tarafından gözden geçirilerek notlar ilâve edilen bu neşrini Mevlânâ Muhammed Dâvûd Râz gerçekleştirmiştir. Bir diğer koleksiyon Fetâvâ-yı Ehl-i Ḥadîs̱ adını taşımaktadır (Sargodha 1973). Hâfız Abdullah Rôparî’nin fetvalarını bir araya getiren eseri Mevlânâ Muhammed Sıddîk yayımlamıştır. Bu fetvalar ilk olarak 1933’te neşredilmeye başlanan Tanẓîm-i Ehl-i Ḥadîs̱ dergisinde çıkmıştır. Bunlardan başka aynı ekolün fetvalarını içine alan Fetâvâ-yı Ġazneviyye, Fetâvâ-yı Settâriyye ve Mecmûʿa-i Fetâvâ-yı Nevvâb Ṣıddîḳ Ḥasan Ḫân gibi eserler de yayımlanmıştır.

Ancak ehl-i hadîs ekolüne ait fetvaların ayrı ayrı yayımlanması onlardan faydalanmayı güçleştirdiğinden fetvaların bir araya getirilmesi ihtiyacı ortaya çıkmış ve Mevlânâ Ebü’l-Hasenât Ali Muhammed Saîdî Fetâvâ-yı ʿUlemâ-i Ḥadîs̱ adıyla bir koleksiyonun neşrine başlamıştır. Şu ana kadar on dört cilt basılan (Hânîvâl 1972-1987) bu koleksiyon, yukarıda bahsedilen kitaplarla birlikte ekolün yayın organları olan Ehl-i Ḥadîs̱ (Sohdara, Delhi), Tercümân-ı Ehl-i Ḥadîs̱ (Delhi), Muḥaddis̱ (Delhi, Lahor), el-İʿtiṣâm (Delhi), Tanẓîm-i Ehl-i Ḥadîs̱ (Delhi) gibi dergilerde yayımlanmış olan birçok fetvayı da bir araya getirmektedir. Ayrıca bu koleksiyonda sadece Hindistan yarımadasındaki âlimlerin fetvaları değil, ehl-i hadîs ekolünün metoduna bağlı Mısır ve Suudi Arabistan’daki bazı âlimlerin fetvaları da yer almaktadır. Böylece koleksiyon 130’dan fazla âlimin fetvalarını ihtiva etmektedir.

Urduca olan eser geleneksel fıkıh kitaplarındaki gibi “kitab” ve “bab”lara göre tanzim edilmiştir. Bablar soru ve cevap şeklinde düzenlenmiş olup cevaplar delilleriyle birlikte geniş olarak kaydedilmiştir. Her fetvanın altında o fetvayı veren âlimin ismi de belirtilmiştir. Fetâvâ-yı ʿUlemâ-i Ḥadîs̱ hem bu ekolün fıkhî görüşleri hem de ekolün metodolojisi ve tarihiyle ilgili önemli bir eser niteliğindedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 12. cildinde, 447-448 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.