https://islamansiklopedisi.org.tr/fetava-yi-residiyye
Diyûbend Dârülulûmu’na bağlı resmî bir dârüliftâ kurumunun açıldığı 1892 yılından önce Reşîd Ahmed Gengûhî’nin dârülulûm müftüsü sıfatıyla verdiği fetvaları ihtiva etmektedir. Reşîd Ahmed, Nakşibendiyye tarikatı ile yakın münasebeti olan, muhtelif âlimlerin yetiştiği bir sülâleye mensuptur. 1857 Hint ayaklanmasında İngilizler’e karşı olduğu için bir süre hapsedildi. Mevlânâ Muhammed Kāsım Nânevtevî ve Hacı İmdâdullah ile birlikte XIX. yüzyıl Hindistan dinî düşüncesinde önemli yeri olan yenilikçi harekete katkıda bulunmuştur. Diyûbend Dârülulûmu ile Sehârenpûr’da Mezâhirü’l-ulûm Medresesi’nin açılmasında da önemli rol oynamış ve bu iki kurumda müderrislik yapmıştır.
1866’da dârülulûm faaliyete başladıktan kısa bir müddet sonra müslüman halk dinî, siyasî, hukukî ve iktisadî meselelerle ilgili olarak bu kuruma sorular sormaya başladı. Başlangıçta Diyûbend’de görevli birçok müderris sorulara cevap bulmaya çalışırken sonradan bu sorumluluk sadece Gengûhî’ye verildiği için 1880-1905 yıllarında verilen toplam 1173 fetvanın çoğu bizzat Reşîd Ahmed’e aittir. Aynı zamanda kendisinden sonra bu görevi üstlenen Müftü Azîzürrahman ve Mevlânâ Eşref Ali Tehânevî’yi yetiştiren Mevlânâ Reşîd Ahmed, fıkıh alanındaki derin ilmi dolayısıyla çağdaşları tarafından “fakīhü’n-nefs” lakabıyla anılmıştır.
Eserde yer alan fetvalar genellikle çok kısa olup konu üzerinde ayrıntıya girilmediği gibi diğer fıkıh ulemâsının görüşleri de zikredilmemiştir. Öte yandan sadece sorular kaydedilmiş, bunların kimin tarafından ve ne zaman sorulduğu belirtilmemiştir.
Fetâvâ-yı Reşîdiyye, XIX. yüzyılda Diyûbendî ekolünün fıkhî ve kelâmî meselelerdeki tavrını yansıtması bakımından önemli bir kaynaktır. Bu ekolün etki alanını genişletme ve yenilikçi doktrinin propagandasını yapma yönünden de iyi bir hizmet görmüştür. Eser ayrıca müslümanların İngilizler ve Hindular karşısında siyasî, içtimaî kimliklerini ortaya koyan bir rehber konumunda olmuştur.
Dârülulûmun resmî yayını olarak neşredilmemekle birlikte zaman içerisinde konulara ve bölümlere göre tasnif edilerek birçok defa basılan Fetâvâ-yı Reşîdiyye’nin en son baskısı Teʾlîfât-ı Reşîdiyye adlı koleksiyonun içinde gerçekleştirilmiştir (Lahor 1987).
BİBLİYOGRAFYA
Reşîd Ahmed Gengûhî, Teʾlîfât-ı Reşîdiyye, Lahor 1987.
Âşık İlâhî Mîratî, Teẕkiretü’r-Reşîd, Mîrat, ts.
Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü’l-ḫavâṭır, VIII, 148-152.
Muhammad Khalid Masud, Trends in the Interpretation of Islamic Law as Reflected in the Fatawa Literature of the Deoband School (yüksek lisans tezi, 1969), McGill University.
B. D. Metcalf, Islamic Revival in British India: Deoband 1860-1900, Princeton 1982, s. 148-157.
Nesîm Ahmed Ferîdî, “Reşîd Aḥmed Gengûhî”, UDMİ, X, 267-269.
