https://islamansiklopedisi.org.tr/feddan
Feddân kelimesinin Ârâmîce, Arapça veya Nabatîce olduğuna dair değişik görüşler bulunmakla birlikte Ârâmîce olması ihtimali daha doğru görünmektedir. Zira bu ölçü birimi daha çok Ârâmîler’in yerleşim bölgelerinden olan Mısır, Nûbe, Suriye ve Mezopotamya’da kullanılmış olduğu gibi Arapça sözlüklerde kelimenin kökü “fdd” ve “fdn” gibi farklı şekillerde verilmektedir. “Öküz” veya “bir çift öküz” anlamına gelen feddân kelimesi, tek veya çift öküzle sürülebilecek arazi miktarına da isim olmuştur. Bir çift öküzün gece gündüz durmaksızın sürebildiği alana feddân-ı Rûmânî (Rûmî), gün boyunca sürebildiği alana feddân-ı İslâmî (Arabî), sabahtan öğleye kadar sürebildiği arazi parçasına da feddân-ı hurrâs (arz) denir.
Mısır ve Nûbe’nin mahallî ölçülerinden olan feddân, İslâm fetihlerinden sonra da tarım alanlarının ölçümünde ve haracın tesbitinde esas alınmıştır. Ancak diğer ölçüler gibi bu ölçü biriminin değeri de zamana ve mekâna göre değişiklik göstermiştir. Makrîzî, 1 feddânın 400 Hâkimî (Fâtımî Halifesi Hâkim-Biemrillâh’a nisbetle) kasaba2’ye, 1 Hâkimî kasabanın ise 6m$\frac{2}{3}$ zirâu’l-kumâş veya 5 zirâu’n-neccâra eşit olduğunu kaydetmektedir. Kalkaşendî’nin tesbitine göre 1 feddân = 400 kasaba2 = 24 kırat; 1 kasaba = 6 ez-zirâu’l-Hâşimiyyetü[’l-kübrâ] = 5 zirâu’n-neccâr = 8 zirâu’l-yed’dir. W. Hinz, Mahmud Bey ve Reyyis’in hesaplamalarına göre 1 Hâkimî kasaba sırasıyla 399 cm., 388,4 cm. ve 385 cm.dir. Bu bulgulardan hareketle 1 feddân 6368,04 m2, 6034,1824 m2 ve 5929 m2 eder. Dayandığı veriler bakımından bunların içinde en doğru olanı Reyyis’in tesbit ettiği 5929 rakamı gibi görünmektedir.
Mısır’da Fransız istilâsı döneminde (1799-1802) ziraî vergilerde denge sağlanması maksadıyla toprakların verimliliğiyle ters orantılı olarak üç ayrı feddân değeri belirlendi: Nil nehrine yakın bölgelerde 1336 arpent (4579 m2), Nil’den uzak topraklarda 2375 arpent (8140 m2) ve Dimyat civarında 2012 arpent (6896 m2). Bunlardan başka Yukarı Mısır’da 1670 arpent (5724 m2) ve Kıptîler arasında 1530 arpent (5253 m2) değerinde feddânlar kullanılırdı.
1813 yılında Kavalalı Mehmed Ali Paşa tarafından yapılan bir düzenleme ile feddânın değeri 333m$\frac{1}{3}$ kasaba2’ye indirilmiştir. Yine Mehmed Ali Paşa döneminde, bölgelere göre 3-4 m. arasında değişen değerlere sahip çeşitli kasabaların ortalaması alınarak 1 kasaba = 364 cm. olarak belirlenmiştir. Buna göre 1 feddân = 4416,5332 m2’dir. 1861’de Said Paşa tarafından kasabanın değeri yeniden azaltılarak 355 cm. kabul edilince yeni feddân 4200,8329 m2 olmuştur.
BİBLİYOGRAFYA
Tehẕîbü’l-luġa, XIV, 141-142.
İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, “fdd” md.
Lisânü’l-ʿArab, “fdd” md.
Tâcü’l-ʿarûs, “fdd” md.
Lane, Lexicon, “fdn” md.
Ahmed Vefîk Paşa, Lehce-i Osmânî, İstanbul 1293, II, 828.
Kalkaşendî, Ṣubḥu’l-aʿşâ, III, 442; IV, 198, 216, 240, 241.
Makrîzî, el-Ḫıṭaṭ, I, 103.
Hafacî, Şifâʾü’l-ʿalîl fîmâ fî kelâmi’l-ʿArab mine’d-daḫîl, İstanbul 1282, s. 167.
Barkan, Kanunlar, s. 220, 221.
Walther Hinz, el-Mekâyîl ve’l-evzânü’l-İslâmiyye (trc. Kâmil el-Aselî), Amman 1970, s. 97-98.
M. Ziyâeddin er-Reyyis, el-Ḫarâc ve’n-nüẓumü’l-mâliyye li’d-devleti’l-İslâmiyye, Kahire 1977, s. 294-298.
Mahmoud Beg, “Le système métrique actuel d’Egypte”, JA, I (1873), s. 87.
M. H. Sauvaire, “Matériaux pour servir à l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, a.e., VIII (1886), s. 516-520.
Pakalın, I, 595-596.
Cl. Huart, “Feddân”, İA, IV, 536-537.
“Feddan”, TA, XVI, 193.
“Feddan”, ABr., VIII, 479-480.
