FARS

Pars kelimesinin Arapçalaşmış şekli olan Fars bugünkü İran’da güneyde İran körfezi, doğuda Kirman, kuzeyde İsfahan, batıda Hûzistan’la çevrili coğrafî bölgeye verilen addır. Batı literatüründe Persia şeklinde kullanılan kelime ise bütün İran’ı ifade etmektedir.

Bugünkü idarî taksimatta İran’ın yedinci eyaletini oluşturan Fars 50°-55° doğu boylamları, 26°-31° kuzey enlemleri arasında yer alır. Kuzeybatıdan güneydoğuya doğru uzanan dağ silsilelerinin en yüksek noktası olan Dina tepesi 4275 m. yüksekliktedir. Dağlar arasında dar geçitler ve vadiler bulunur. İklimi Basra körfezi kıyılarında sıcak, kuzeydeki yüksek bölgelerde soğuk, bu bölgelerin boğaz, vadi ve geçitlerinde ise ılımandır. Bölgenin buraya bağlı körfezdeki adalarla birlikte yüzölçümü 200.000 km²’dir. Şîraz (848.289 [1986]), Bûşehr (120.787), Lâr (37.923), Fesâ (64.771), Kâzerûn (73.444), Cehrem (77.174), Abâde (40.969) ve Fîrûzâbâd (34.433) olmak üzere sekiz il, otuz iki ilçe, 154 nahiye ve 2924 köyden oluşur. Eyaletin nüfusu 3.193.769 (1986) olup idare merkezi Şîraz’dır. Bölgenin başlıca ürünlerini buğday, pamuk, pirinç, tütün ve turunçgiller meydana getirir. Eyalet nüfusunu etnik olarak Farslar, Türkler ve Araplar oluşturur. Bölgede Türk kabilelerinden özellikle Kaşkaylar, Aynallu, Baharlu ve Neferî aşiretleri oldukça kalabalık nüfusa sahiptir. Bunlara Horasan’dan gelip bölgeye yerleşen Türk kökenli Ebîverdîler’i de eklemek gerekir. Bu kabilelerden Aynallu, Baharlu ve Neferî aşiretlerine mensup olanlar yarı göçebe halinde yaşarlar.

Fars, Ahamenî (m.ö. 559-331) ve Sâsânî (225-651) hânedanlarının kurulup hüküm sürdüğü önemli bölgelerden biriydi ve yaklaşık bugünkü eyalete tekabül etmekteydi. Pars (Perse) adı bu bölgenin ismi olduğu kadar burada yaşayan kavmin de adı idi. Eski Yunan kaynaklarında Persis olarak geçen kelime Ortaçağ Avrupa yazarları tarafından Pers (Perse) şeklinde kaydedilmektedir. Yunanlılar Farslar’a Persay diyorlardı. Bu eyalette hüküm süren iki hânedandan Ahamenîler’in buraya ne zaman geldiği bilinmemektedir. Ahamenîler İskender’in istilâsına kadar (m.ö. 331) hüküm sürdüler. İskender’in ölümü üzerine (m.ö. 323) imparatorluğu yöneten Selefkus ve oğlu Yunan medeniyetini İran’a sokmaya çalıştılar. Fars’ta şehirler kurup buraya Yunanlı göçmenler yerleştirdiler. Fars IV. Antyohos’un ölümüne kadar (m.ö. 164) Selefkiler’in elinde kaldı. Bu hükümdarın ölümü üzerine Fars bağımsızlığına kavuştuysa da bir süre Eşkâniyân hânedanının hâkimiyeti altına girdi.

Erdeşîr-i Bâbekân, Eşkânîler’e karşı ayaklanarak son hükümdar Artavan’ı öldürdü ve Fars’ta Eşkânî hâkimiyetine son verip Sâsânî hânedanını kurdu (225). Başlangıçta bu hânedanın da başşehri olan Şîraz’ın yerini daha sonra Ktesifon (Medâin) aldı. Sâsânîler Arap istilâsına kadar Fars’ı yönettiler. Hz. Ömer döneminde Araplar ilk defa Fars’ı ele geçirme girişiminde bulundular. Bu amaçla Bahreyn Valisi Alâ b. Hadramî, Arfece b. Herseme’yi Fars üzerine gönderdiyse de bu sefer başarısızlıkla sonuçlandı. Bundan sonra Osman b. Ebü’l-Âs Bahreyn valisi olunca kardeşi Hakem’i bir orduyla Fars’a sevketti. Hakem kıyıdaki birkaç adayı alıp karaya çıktı, ancak ülkenin içine doğru ilerleyemedi. Hz. Osman devrinde üçüncü bir girişimde bulunulduysa da Osman b. Ebü’l-Âs kumandasındaki ordu Sâsânî kuvvetlerine yenildi. Aynı dönemde Ebû Mûsâ el-Eş‘arî ve Osman b. Ebü’l-Âs Şîraz’ı birlikte ele geçirdiler. Basra Valisi Abdullah b. Âmir kumandasındaki ordu önce İstahr’ı, daha sonra Fîrûzâbâd’ı ele geçirerek Fars’ın tamamını İslâm hâkimiyeti altına aldı (28 [649] veya 29 [650]).

İslâmiyet’in ilk dönemlerinde Fars Sâsânîler devrindeki gibi Erdeşîr-i Hürre, Sâbûr Hürre, Dârâcird, Errecân ve İstahr olmak üzere beş bölgeye ayrılmıştı. Fars eyaletinden alınan haraç önceleri 33 milyon dirhemken Abbâsî Halifesi Mütevekkil-Alellah zamanında 35 milyona çıkarıldı. Cizyeden elde edilen yıllık gelir ise 18 milyon dirhemdi. Bu dönemde Kevir çölü civarında bulunan bölgelerle Yezd’in İstahr’a bağlanması sonucunda Fars’ın sınırları genişledi. Ancak bunlar Moğol istilâsı sırasında Fars’tan ayrıldı.

Abbâsîler’in zayıflaması ile İran’ın çeşitli bölgelerinde devletler kurulmaya başlandı. Bunlardan biri de 253’te (867) Şîraz başşehir olmak üzere Fars’ta kurulan Saffârîler hânedanıdır. Saffârîler’den Amr b. Leys bugün Şîraz’da Mescid-i Câmi adıyla anılan bir ulucami yaptırmıştır. Saffârîler’den sonra Fars Adudüddevle zamanında (978-983) Büveyhîler’in hâkimiyeti altına girdi. Bu hükümdar Fars’ta bugün bile faydalanılan Bend-i Emîr’i yaptırdı. Büveyhîler’den sonra Tuğrul Bey döneminde Selçuklular bölgenin bazı şehirlerini ele geçirdiler (442/1050-51); ancak gerçek anlamda Selçuklu hâkimiyeti 454’te (1062) Çağrı Bey’in oğlu Kavurd Bey tarafından tesis edildi. Selçuklu iktidarının zayıflaması üzerine Fars Atabegleri adıyla meşhur olan Salgurlular önce Selçuklular’a, daha sonra Hârizmşahlar ve Moğollar’a bağlı olarak hâkimiyetlerini sürdürdüler. Bu atabeglerin sonuncusu olan Âbiş Hatun, Hülâgû’nun oğlu Mengü Timur ile evlenerek Fars’ın yönetimini ona bıraktı (670/1271-72).

754 (1353) yılında Muzafferîler hânedanının kurucusu Mübârizüddin Muhammed Fars’ı ele geçirdi. Timur istilâsına kadar (795/1393) bu hânedanın hâkimiyeti altında kalan Fars ondan sonra yaklaşık bir asır kadar Timurlular’ın yönetiminde kaldı. Nihayet 909’da (1503-1504) Safevîler’den Şah İsmâil Fars’ı aldı. Şah İsmâil ve halefleri döneminde Fars ve özellikle bu eyaletin başşehri olan Şîraz çok gelişti. I. Şah Abbas zamanında Fars eyaleti valiliğine tayin edilen İmam Kulı Han âdeta bir hükümdar yetkisine sahipti.

Safevîler’in ardından Afganlar’dan Eşref’in eline geçen Fars 1727’de, o zamanlar henüz Safevî Hükümdarı II. Tahmasb’ın bir kumandanı olan Nâdir Şah tarafından geri alındı. Zendler’den Kerim Han döneminde (1750-1779) Fars büyük imar faaliyetleriyle birlikte refaha kavuştu. Ancak bu hânedanın son hükümdarı Lutf Ali Han ile Kaçarlar’dan Âgā Muhammed Han arasındaki savaşlar yüzünden büyük zararlar gördü. Kaçarlar döneminde Feth Ali Şah’ın ölümünden (1834) sonra oğlu Fars Valisi Hüseyin Ali Mirza saltanat davasında bulundu. 1857’de İngiliz kuvvetleri Basra körfezindeki Harg adasını aldılar ve kıyıdaki Bûşehr’i işgal ederek ülke içlerine doğru ilerlediler, fakat daha sonra yapılan anlaşma ile geri çekildiler. 1844’te Seyyid Ali Mehmed liderliğindeki Bâbî harekâtı Fars’ta olduğu kadar İran’ın diğer eyaletlerinde de huzursuzluk yarattı.

II. Dünya Savaşı sırasında Ruslar’a yardım etmek ve kendi çıkarlarını korumak amacıyla İngiliz deniz kuvvetleri Benderşahpûr’da bulunan İran gemilerinin bir bölümünü imha ederek İran içlerine doğru ilerlediler. Rusya da 1921 antlaşmasına dayanarak İran’ın bir kısmını işgal etti. Savaş sonunda İngiliz ve Rus kuvvetleri İran’ı terkettiler.

Pehlevî hânedanının (1924-1979) gözde eyaletlerinden biri olan Fars’a özellikle İran Şahlığı’nın 2500. yıl dönümü münasebetiyle büyük ilgi gösterildi. Şîraz’a büyük caddeler, parklar, otel, hastahane ve diğer resmî binalarla yepyeni bir çehre kazandırılırken eyaletin diğer bölgeleri de yeni yollarla birbirine bağlandı ve birçok okul açıldı.

Fars eyaleti Taht-ı Cemşîd (Persepolis), Nakş-i Rüstem, Pazargad, Kâ‘be-i Zerdüşt, Gâh-i Servistân, Gār-ı Şâpûr, Şehr-i Şâpûr gibi tarihî eserleriyle bugün İran’ın en önemli turistik bölgelerinden biridir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 12. cildinde, 174-176 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.