ELIJAH MUHAMMED

Asıl adı Elijah (Eliya) Poole’dür. 4 Ekim 1897 tarihinde Georgia eyaletinde zenci fakir bir çiftçinin oğlu olarak dünyaya geldi. 1923 yılında babası ve kardeşleriyle birlikte iş aramak için gittiği endüstri merkezi Detroit’e yerleşti. 1930’da menşei hakkında fazla bir şey bilinmeyen Wallace D. Fard adındaki kişinin The Nation of Islam’ı kurması üzerine (geniş bilgi için bk. DİA, III, 48), babasının tavsiyesine uyarak Fard’ın yardımcısı Abdül Muhammed’in bir konuşmasını dinledi ve hemen arkasından bu harekete katıldı (1931). Daha sonra Fard’la görüşerek kısa zamanda güvenini kazandı ve en yakın yardımcısı oldu; bu arada Fard’a, onun bizzat Îsâ veya Tanrı olduğunu telkin edecek kadar bağlandı. 1931’de Chicago’ya giderek orada The Nation of Islam’ın ikinci mâbedini kurdu. 4 Mayıs 1933 tarihinde Fard polis tarafından Detroit’ten sürülünce hareketin başına E. Muhammed geçti. Ancak kardeşinin mensuplar arasında yarattığı ihtilâflar ve polisin devamlı baskıları sonucu o da 1935 yılında Detroit’ten ayrılmak zorunda kaldı. E. Muhammed’in o sıralarda Muhammed Resul adı altında Washington’da The Nation of Islam’ın öğretilerini yaymaya çalıştığı söylenirse de yedi yıl gözlerden uzak durduğu açıktır. 1942’de Chicago’ya giderek hareketin merkezini orada yeniden kurdu; ancak birçok zorlukla karşılaştı ve polisle kilisenin baskısı yüzünden devamlı barınabilecekleri bir bina kiralayamadı. Orduda hizmet görmeyi reddeden birçok taraftarı hapse atıldı; kendisi de aynı sebeple 1942’nin sonlarına doğru tutuklandı ve ancak II. Dünya Savaşı bitince serbest bırakıldı.

1952 yılında müessir bir konuşmacı olan Malcolm X’in katılmasıyla The Nation of Islam’ın asıl gelişmesi başladı. Onun, hareketin resmî sözcüsü sıfatıyla ülkenin çeşitli yerlerinde yaptığı ateşli konuşmalarının etkisiyle, savaş boyunca gösterdikleri fedakârlıklara rağmen beyazların büyük zulmüne mâruz kalan binlerce zenci, kendilerine Amerika Birleşik Devletleri’nde ayrı bir eyalet kurmayı vaad eden ve beyazlardan daha üstün bir ırkı temsil ettiklerini söyleyen E. Muhammed’e ümit bağlamaya başladılar. Hemen her büyük şehirde mâbedler ve ayrıca Chicago’da İslâm Üniversitesi adıyla bir öğretim merkezi kuruldu. Bunun dışında çeşitli fabrika, iş yeri ve tarıma elverişli topraklar satın alınarak harekete maddî bir temel kazandırılmaya çalışıldı. Bu arada sağlığı gittikçe bozulan E. Muhammed 1959’da sıcak bir iklimi olan Phoenix şehrine taşındı ve 1961 yılından itibaren kendi görüşlerini yansıtan Muhammad Speaks adlı haftalık gazeteyi çıkarmaya başladı. Bu yayın kısa zamanda Amerika Birleşik Devletleri’nin en yüksek tirajlı zenci gazetesi haline geldi.

Hareketin bu hızlı gelişimi sırasında çeşitli sebeplerle E. Muhammed ile Malcolm X’in arası açılmaya başladı. Chicago’daki merkezden uzakta kalan E. Muhammed’in, Malcolm X’in kendi yerini almak istediği yolunda çıkarılan söylentilerden endişe duymaya başlamış olabileceği mümkünse de aralarının açılmasının başlıca sebebi, onun kendi sekreterleriyle zina ettiğini öğrenen Malcolm X’in bu durumu hareketin bütün sorumlularına bildirmeye karar vermesiydi. Malcolm X’in 1963’te cumhurbaşkanı John F. Kennedy’nin bir suikastta öldürülmesini sevinçle karşılaması, onun hareketin resmî sözcülüğünden atılması ve böylece susturulması için bir bahane teşkil etti. Bunun üzerine Malcolm X, 8 Mart 1964 tarihinde The Nation of Islam’dan ayrıldı ve New York’ta Muslim Mosque adında yeni bir cemiyet kurdu; ardından da hacca gitti.

Malcolm X, daha hacca gitmeden önce E. Muhammed’in öğretilerinin İslâmiyet’ten ne kadar uzak olduğunu anlamaya başlamıştı. Özellikle onun Fard’ı Tanrı bilmesi, âhiretin gerçek olmadığını söylemesi, kendini peygamber ilân etmesi ve İslâmiyet’i zencilere mahsus bir din olarak tanıtması gibi hususlar yanlış bir yolda olduğunu açıkça gösteriyordu. E. Muhammed, nutuklarında ve yazdığı kitaplarda Hıristiyanlığı sert biçimde eleştirmesine rağmen Kur’ân-ı Kerîm’den çok Kitâb-ı Mukaddes’ten nakillerde bulunur ve Kur’an’ı kendi yanlış ve temelsiz fikirlerine göre yorumlardı. Hareket mensuplarına ibadet olarak yalnız mâbedde otururken veya ayakta dururken Fâtiha’nın İngilizce meâlini okumayı ve her aralık ayında otuz gün oruç tutmayı öğretmişti. 1959’da umreye giderken Türkiye, Mısır, Suriye, Ürdün, Sudan, Habeşistan, Suudi Arabistan ve Pakistan’a yaptığı ziyaretlerde İslâm ulemâsının onu yanlış öğretilerinden vazgeçirme teşebbüsleri sonuçsuz kaldı. Nitekim 1972 yılında verdiği bir demeçte kendi kurduğu “yeni İslâm”ın “beyazların kurduğu eski İslâm”a galip geleceğini söylediği görülür (Muhammad Speaks, 4 Şubat 1972, s. 4).

Kısa boylu olan ve yücelttiği zencilerden çok Uzakdoğulular’a benzeyen E. Muhammed, 25 Şubat 1975 tarihinde öldüğü zaman yirmi iki çocuğundan biri olan Wallace (yeni adı Warith = Varis) Muhammed bazı karşı çıkmalara rağmen hareketin başına geçerek babasının yanlışlıklarını düzeltti. The Nation of Islam mensuplarının ilk defa gerçek İslâm akaidini tanımalarını ve öğrenmelerini sağladı. Liderliğini yaptığı hareket mensuplarının çoğunun sonuçta hidayete erişmiş olmaları göz önünde tutulduğunda Elijah Muhammed’in, İslâmiyet’in Amerika’daki yayılmasına dolaylı olarak hizmet ettiğini söylemek mümkündür.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 11. cildinde, 49-50 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.