https://islamansiklopedisi.org.tr/el-muzhir
Tam adı el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luġa olup Arap sözlük bilimi ve metodolojisiyle Arap lengüistiği ve fıkhü’l-luga konusunda kapsamlı ve derli toplu ilk eserdir. Ayrıca lugavî malzemenin rivayeti ve eleştirisi hususunda hadis âlimlerinin usulünü ve terminolojisini teorik ve pratik düzlemde uygulayan ilk teliftir. Süyûtî’den önce bazı âlimlerin bu sahadaki çalışmaları sınırlı ve dağınıktır. İbn Cinnî el-Ḫaṣâʾiṣ’inde münferit rivayetler, lugatçılarla râvilerin galatları, lugat râvilerinde sıdk, adalet ve sikalık şartlarına dair bazı esaslar, Kemâleddin el-Enbârî de Lümaʿu’l-edille fî uṣûli’n-naḥv’inde lugatta mütevâtir ve âhâd rivayetlerle bunların şartları, mürsel ve meçhul rivayetler, çelişen rivayetler arasında tercih ve lugat rivayetinde icâze meseleleri hakkında bazı bilgiler vermiştir. el-Müzhir’de ise lugat rivayeti ve eleştirisi konusunda zengin örneklerle birlikte gelişmiş bir metodoloji ilk defa ortaya konulmuştur. Süyûtî önsözünde bir giriş mahiyetinde olmak üzere İbn Fâris’in eṣ-Ṣâḥibî fî fıḳhi’l-luġa’sının mukaddimesini aynen aktarmıştır. Burada dilin tanımı ve doğuşuyla ilgili görüşlerin irdelendiği kategorilerin kapsamı anlatılmıştır.
Elli bölümden (nevi) oluşan eserde sekiz bölüm isnad (I, 7-183), on üç bölüm lafız (I, 184-321), on üç bölüm mâna (I, 321-485), beş bölüm yapıları veya anlamları incelik taşıyan kelimeler (letâif, mülah, I, 486-638), bir bölüm çeşitli isim ve fiil kalıpları, isimlerin müfred-tesniye-cemi‘, müzekker-müennes şekilleri bakımından özellik taşıyan muhtelif kalıpları, benzer durumların fiillerdeki kullanılışı (eşbâh ve nezâir, II, 3-301), sekiz bölüm sözlük bilimiyle meşgul olacak kişinin göz önünde bulunduracağı ilkelerle bilmesi gereken hususlar (II, 302-468), bir bölüm Araplar’da şiirin başlangıcı, meşhur şairler (II, 469-494), bir bölüm de Araplar’ın galatlarıyla ilgili meselelere (II, 494-505) ayrılmıştır. Eser erkek, kadın, çocuk, köle ve câriye olmak üzere fasih konuşan Araplar’ın anlamlı cümlelerinden oluşan bir kısımla sona ermektedir.
Büyük çapta derleme ürünü olan el-Müzhir’de kadim sözlükler, fıkhü’l-luga, emâlî ve nevâdir türü eserler, çoğu tek konuya dair sözlük risâleleri, fıkıh usulü kitaplarının delillerin doğuşu nazariyeleri ve mânayla ilgili kısımları, tarih, tabakat, şiir ve ahbâr, ayrıca nahiv eserlerinden nakiller yapılmıştır (geniş bilgi için bk. Mustafa Muhammed eş-Şek‘a, s. 167-209). Süyûtî bu tür eserlerden konuyla ilgili bilgileri toplamış, titiz bir ayıklamaya tâbi tutarak dikkatle eserine yerleştirmiştir. Onun gerekli bilgileri seçip yerleştirmede gösterdiği üstün başarı bu konudaki engin tecrübesini göstermektedir. Ayrıca bölümlerin baş ve son kısımlarında ilâve, görüş ve eleştirilerine de rastlanmaktadır (a.g.e., s. 208). Eserin orijinal yanlarından biri de çoğu zamanımıza ulaşmamış, yalnız Süyûtî’nin yaptığı alıntılarla tanınan 173 kaynaktan nakillere yer verilmiş olmasıdır. Nakiller genellikle aynen alınmakla birlikte özetlemeler de yapılmış, fakat bunların bir kısmında maksat anlaşılmaz hale gelmiştir (el-Müzhir, neşredenlerin girişi, s. b).
Nasr el-Hûrînî’nin tashihiyle yayımlanan eserin (Bulak 1282) daha sonra çok sayıda baskısı ve ilmî neşri gerçekleştirilmiştir (Kahire 1883, 1325; nşr. E. Gilson, Beyrut, ts.; nşr. Muhammed Hasan Zenâtî, Kahire 1325/1907; nşr. M. Ahmed Câdelmevlâ Bek – Ali Muhammed el-Bicâvî – Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire 1364, 1382/1962, 1387/1967; I-II, Beyrut 1408/1987).
BİBLİYOGRAFYA
Süyûtî, el-Müzhir (nşr. M. Ahmed Câdelmevlâ v.dğr.), Kahire, ts. (Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye), I-II; ayrıca bk. neşredenlerin girişi, s. 6.
a.mlf., el-İḳtirâḥ fî ʿilmi uṣûli’n-naḥv (nşr. Ahmed Subhi Furat), İstanbul 1395/1975, neşredenin girişi, s. 44.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1660.
A. S. Fulton – A. G. Ellis, Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London 1926, s. 82.
Serkîs, Muʿcem, II, 1084.
Brockelmann, GAL, II, 199; Suppl., II, 194.
a.mlf., “es-Süyûṭî”, DMİ, XIII, 29.
ed-Delîlü’l-bibliyûcrâfî li’l-ḳıyemi’s̱-s̱eḳāfiyyeti’l-ʿArabiyye: Merâciʿ li’d-dirâsâti’l-ʿArabiyye, Kahire 1965, s. 272-273.
Abdurrahman Utbe, Maʿa’l-mektebeti’l-ʿArabiyye, Halep 1398/1978, s. 322-323.
Mustafa Muhammed eş-Şek‘a, Celâlüddîn es-Süyûṭî: Mesîretühü’l-ʿilmiyye ve mebâḥis̱ühü’l-luġaviyye, Kahire 1401/1981, s. 167-209.
Tâhir Süleyman Hammûde, Celâlüddîn es-Süyûṭî ʿaṣruhû ve ḥayâtühû ve âs̱âruh, Beyrut 1410/1989, s. 222-310.
Abdülâl Sâlim Mekrem, Celâlüddîn es-Süyûṭî ve es̱eruhû fi’d-dirâsâti’l-luġaviyye, Beyrut 1409/1989, s. 313-484.
Abdülhafîz Fergalî el-Karanî, el-Ḥâfıẓ Celâlüddîn es-Süyûṭî, Kahire 1990, s. 174-189.
Şevkī Dayf, “Taṭbîḳu’s-Süyûṭî li-muṣṭalaḥi’l-ḥadis̱ ʿale’r-rivâyeti’l-luġaviyye”, el-İmâm Celâlüddîn es-Süyûṭî faḳīhen ve luġaviyyen ve muḥaddis̱en ve müctehiden (nşr. M. Tevfîk Ebû Ali Sâlih Kaşmer), Beyrut 1422/2001, s. 159-164.
Ramazan Abdüttevvâb, “Meṣâdirü Celâliddîn es-Süyûṭî fî kitâbihi’l-Müzhir fî ʿulûmi’l-luġa ve en-vâʿihâ”, ed-Dâre, VIII/4, Mekke 1403/1983, s. 114-130.
