https://islamansiklopedisi.org.tr/el-musannef--sanani
Ahmed b. Hanbel ve Yahyâ b. Maîn’in Abdürrezzâk’tan hadis öğrenmek için 200 (815-16) yılından önce Yemen’e gitmeleri (Mizzî, XVIII, 58) eserin bu tarihten evvel yazıldığını düşündürmektedir. Harald Motzki’nin eserin 144-153 (761-770) yılları arasında kaleme alındığına dair iddiasını (bk. bibl.) doğrulayacak kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Tam adı el-Muṣannef fi’l-ḥadîs̱ olan kitap tedvin döneminin bazı özelliklerini taşımaktadır. Başta Kütüb-i Sitte ve İslâmî ilimlerin diğer dallarına ait kitaplar olmak üzere hadise dair pek çok eserde el-Muṣannef’ten iktibas edilen rivayetler mevcuttur. Eserin hadis kitapları arasındaki yeri konusunda İbn Hazm ve Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin değerlendirmeleri önemlidir (Süyûtî, I, 110-111; Ḥüccetullāhi’l-bâliġa, I, 247-252). İbn Hazm merfû, mevkuf ve maktû hadisleri birlikte ihtiva eden kitapları ele alırken el-Muṣannef’i ilk sırada Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾından önce zikreder. Dihlevî ise onu üçüncü tabakadan kitaplar arasında sayar. el-Muṣannef, önemli bir hadis eseri olduğu ve fıkıh mezheplerinin teşekkülünden önceki çalışmaları ihtiva ettiği halde ilim dünyasında lâyık olduğu ilgiyi görmemiştir. Bu ilgisizliğe Abdürrezzâk’a yöneltilen Şiîlik gibi isabetsiz ithamların sebep olduğu anlaşılmaktadır (DİA, I, 298-299).
Eser otuz bir bölümden (kitab) meydana gelmektedir. On beşinci bölüm olan “Kitâbü Ehli’l-kitâb” ile son bölüm olan “Kitâbü Ehli’l-kitâbeyn” arasında önemli benzerlikler bulunduğundan bunların aynı bölümün farklı rivayetleri olduğu ileri sürülmüşse de hem muhteva hem rivayet tekniği bakımından farklı olmaları bu iddialara haklılık kazandırmamaktadır. Ayrıca on dördüncü bölüm olarak görülen “Kitâbü’l-Meġāzî”, İbn Şihâb ez-Zührî’nin Meġāzî’sinin Ma‘mer b. Râşid tarafından rivayet edilen nüshası olduğu intibaını uyandırmakta, hem tertibi hem rivayet üslûbu açısından el-Muṣannef’in diğer bölümlerine benzememektedir.
el-Muṣannef’in birinci baskısına göre (Beyrut 1971-1975) eserde 2133 bab bulunmaktadır. Bablarda hadislerin tertibi konusunda özellikle takip edilen bir metot görülmemekte, merfû, mevkuf ve maktû hadisler her babın başında, ortasında ve sonunda bulunabilmektedir. Zira hadislerin tertibinde kaynağın esas alındığı, bir babın son hadisi hangi şeyhten rivayet edilmişse ardından gelen babın ilk hadisinin de çoğunlukla aynı şeyhten nakledildiği görülmektedir. Birinci baskısına göre eserde 19.418 hadis yer almakta (Ma‘mer b. Râşid’in el-Câmiʿi ile birlikte 21.033) ve bazı mükerrer rivayetlerle esere dahil edilmemesi gereken kısımlar dikkate alındığında onun on sekiz bin kadar rivayeti ihtiva ettiği anlaşılmaktadır.
el-Muṣannef’te dört bin kadarı merfû olmak üzere mevkuf ve maktû hadislerle müsned, mürsel ve münkatı‘ rivayetler de vardır; eserde münekkitlerin mevzû olduğunu ileri sürdüğü hadis çok azdır. Nitekim Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin, isnadında Abdürrezzâk’ın adı geçen mevzû rivayetlere dair tenkitlerini Ebü’l-Hasan İbn Arrâk reddetmiş, söz konusu rivayetlerden el-Muṣannef’te bulunanlarının birkaçı dışında diğerlerinin mevzû olmadığını göstermiştir. el-Muṣannef’in muhtevasının büyük bir kısmını (yaklaşık on altı bin hadisi) Abdürrezzâk’ın hadis tahsilinde önemli yeri olan hocası Ma‘mer b. Râşid ile diğer üç önemli hocası İbn Cüreyc, Süfyân es-Sevrî ve Süfyân b. Uyeyne’den alınan hadisler oluşturmaktadır. Eserde rivayetleri bulunan diğer hocalarının çoğu da güvenilir hadis âlimleridir.
Abdürrezzâk’ın esere aldığı hadisleri kabul şartları hakkında bilgi bulunmamakla birlikte onun daha çok kendileriyle amel edilen ve semâ yoluyla rivayet edilen hadisleri tercih ettiği, çok az sayıda da olsa münâvele, mükâtebe ve vicâde yoluyla öğrendiği hadisleri eserine aldığı görülmektedir. Rivayet hakkına sahip bulunduğu her hadisi el-Muṣannef’e almadığını gösteren en açık delil, kendi rivayetiyle zamanımıza ulaşan ve hadisin kitâbeti konusunda tarihî değere sahip olan Hemmâm b. Münebbih’in 138 (139, 136) hadis ihtiva eden eṣ-Ṣaḥîfe’sinden yalnızca otuz ikisini bu eserine almasıdır. Kendisinden en çok hadis rivayet ettiği hocası Ma‘mer b. Râşid’in el-Câmiʿindeki hadislerden önemli bir kısmını el-Muṣannef’e dahil etmemesi de bunu göstermektedir.
Habîbürrahman el-A‘zamî, el-Muṣannef’in Murad Molla Kütüphanesi’ndeki nüshasını Millet (Feyzullah Efendi); Zâhiriyye ve Dımaşk İslâm kütüphanelerindeki nüshalarla karşılaştırarak yayımlamıştır (I-XI, Beyrut 1971-1975). Bu baskının X. cildinin 379-468 ve XI. cildin 3-471. sayfaları arasında Ma‘mer b. Râşid’in el-Câmiʿi yer almaktadır. Eser 1983 yılında bazı değişikliklerle ikinci defa basılmıştır. el-Mektebü’l-İslâmî tarafından Fehârisü Muṣannefi ʿAbdirrezzâḳ ve Kitâbi’l-Câmiʿ adlı bir fihristi (Beyrut 1407), Ümmü Abdullah bint Mahrûs el-Aselî tarafından İbn Ebû Şeybe’nin el-Muṣannef’i ile birlikte bir başka fihristi (I-II, Riyad 1408/1987) neşredilmiştir.
el-Muṣannef üzerinde Ziyâeddin el-Makdisî’nin ʿAvâlî ʿAbdirrezzâḳ adlı altı cüzden oluşan bir çalışmasıyla (Kettânî, s. 64) İbn Müferric’in, İshak b. İbrâhim ed-Deberî’nin Abdürrezzâk’tan yaptığı rivayetlerde bulunan tashif ve tahrifleri göstermek maksadıyla kaleme aldığı Kitâbü Iṣlâḥi’l-ḥurûf adlı eseri bulunmaktadır (İbn Hayr, s. 131). Mirza Tokpınar, Abdürrezzâk es-San‘ânî ve el-Muṣannef’i üzerine bir doktora çalışması (bk. bibl.), Ahmed Keleş, Abdürrezzâk’ın Musannef’indeki Sahâbe ve Tâbiîn Fetvaları Işığında Sünnetin Teşriî Değeri adlı bir yüksek lisans tezi (1991, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Yûsuf Muhammed Sıddîk da Zevâʾidü Muṣannefi ʿAbdirrezzâḳ ʿale’l-Kütübi’s-Sitte adıyla bir doktora tezi hazırlamıştır (1401, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye külliyetü usûli’d-dîn).
BİBLİYOGRAFYA
Abdürrezzâk es-San‘ânî, el-Muṣannef (nşr. Habîbürrahman el-A‘zamî), Beyrut 1390-92/1970-72.
Buhârî, et-Târîḫu’l-kebîr, VI, 130.
Râmhürmüzî, el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl (nşr. M. Acâc el-Hatîb), Beyrut 1404/1984, s. 611-613.
İbn Hayr, Fehrese, s. 127-131.
Mizzî, Tehẕîbü’l-Kemâl, XVIII, 52-62.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, IX, 563-580.
a.mlf., Mîzânü’l-iʿtidâl, II, 609-614.
Zeynüddin el-Irâkī, el-Beyân ve’t-tavżîḥ li-men uḫrice le-hû fi’ṣ-ṣaḥîḥ ve müsse bi-ḍarbin mine’t-tecrîḥ (nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût), Beyrut 1990, s. 137-138.
Süyûtî, Tedrîbü’r-râvî (nşr. Abdülvehhâb Abdüllatîf), Beyrut 1399/1979, I, 110-111.
Şah Veliyyullah ed-Dihlevî, Ḥüccetullāhi’l-bâliġa (nşr. M. Sâlim Hâşim), Beyrut 1995, I, 247-252.
Dihlevî, Bustânü’l-muhaddisîn, s. 97-98.
Kettânî, er-Risâletü’l-müsteṭrafe, s. 41-42, 64.
Brockelmann, GAL Suppl., I, 333.
Sezgin, GAS, I, 99.
Mustafa Fayda, “Siyer Sahasındaki İlk Telif Çalışmaları”, Uluslararası Birinci İslâm Araştırmaları Sempozyumu, İzmir 1985, s. 357-366.
İsmail L. Çakan, Hadîs Edebiyâtı, İstanbul 1989, s. 48-50.
Talat Koçyiğit, Hadis Tarihi, Ankara 1997, s. 250-251.
Ali Yardım, Hadis II, İstanbul 1997, s. 43-67.
Mirza Tokpınar, Abdürrezzak b. Hemmam ve Musannaf’ı (doktora tezi, 1998), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
H. Motzki, “The Musannaf of Abd al-Razzāk al-San’ānī as a Source of Authentic Ahadith of the First Century A.H.”, JNES, L (1991), s. 1-21.
a.mlf., “The Author and His Work in the Islamic Literature of the First Centuries: The Case of ʿAbd al-Razzāq’s Musannaf”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, XXVIII, Jerusalem 2003, s. 171-201.
U. Suharto, “The Ṣaḥifah of Hammam b. Munabbih and its Contents in the Muṣannaf of ʿAbd al-Razzāq (d. 211/827): A Preliminary Note on Motzki’s Origins”, al-Shajarah, VII/2, Kuala Lumpur 2002, s. 153-179.
Ali Akyüz, “Abdürrezzâk es-San‘ânî”, DİA, I, 298-299.
