el-MUKTETAF

1876 yılının ortalarında Beyrut Amerikan Üniversitesi’nden yeni mezun olan Ya‘kūb Sarrûf ile Fâris Nimr’in gayretleriyle kurulmuş ve toplam 121 cilt çıkmıştır. Derginin amacı öncelikle Avrupa’da meydana gelen çağdaş ilmî yükselişe ayak uydurmak, ilmî yenilikleri ve gelişmeleri yakından takip ederek modern bilim ve teknolojiyi Arap okuyucusuna ulaştırmaktır. Adı geçen kurucular, başlangıçtan itibaren konuların seçimi ve derginin geliştirilmesine büyük özen göstermişlerdir. İlim, edebiyat, sanat, fen, ziraat, ticaret, tarihî eser, çağdaş keşif ve icatlar gibi geniş bir yelpazede yayım hayatını sürdüren el-Muḳteṭaf kısa zamanda yaygınlaşarak şöhrete kavuşmuş ve büyük bir okuyucu kitlesine hitap etme imkânı bulmuştur. Arapça dergiler içinde en uzun soluklu olmasıyla da “Arapça dergilerin pîri” (şeyhu’l-mecellâti’l-Arabiyye) diye nitelendirilmiştir.

Sultan Abdülaziz’in hoşgörüsünü fırsat bilen el-Muḳteṭaf yazarları Osmanlı Devleti’nde temsil edilen şark hayatını ve Osmanlı sultanı ile onun valilerini eleştirmeye başlamışlardır. Daha sonra dergi Batı devletlerinde gerçekleştirilen yeniliklerle Batı’nın elde ettiği, ülkeleri Suriye’nin de ulaşmasını gerekli gördükleri yükselişe dikkat çekmeye, dolayısıyla kamuoyu oluşturmaya çalışmışlardır. Ancak bu durum birçok Suriyeli’nin şiddetli tepkisini çekmiş, Osmanlı Devleti’nin meseleye el koymasına ve Suriye basınını kontrol altına almasına yol açmıştır. Bunun üzerine İngilizler’in Mısır’ı işgalini savunacak olan el-Muḳaṭṭam gazetesini çıkarmak üzere Lord Cromer’in yaptığı daveti fırsat bilen Ya‘kūb Sarrûf ile Fâris Nimr Kahire’ye göç etmiştir. el-Muḳteṭaf’ın Kahire’deki ilk sayısı 1 Ocak 1884’te çıkarılmış ve bu sayı derginin IX. cildinin altıncı sayısını oluşturmuştur. Dergi, Mısır’daki yayım hayatının üzerinden bir yıl geçmeden âlimler ve idareciler tarafından büyük ilgi görmüştür.

Bilim ve teknoloji konularını kolay anlaşılır bir şekilde anlatan makalelere yer verilen dergide yeni ilmî keşif ve haberlerin duyurulduğu bir bölüm bulunmaktadır. Ayrıca okuyuculardan gelen sorular ve bunlara verilen cevaplar müstakil bir bölüm teşkil etmektedir. Seçtiği konularla son ilmî gelişmelerin izlenmesi hususunda büyük bir misyon üstlenmiş olan dergi kendi anlayışına uygun düşen yazıları İslâm diniyle çelişse bile yayımlamaktan çekinmemiştir. Bu yüzden el-Muḳteṭaf ile Mârûnî hıristiyanlarca Beyrut’ta yayımlanan el-Beşîr gazetesi arasında birçok tartışma çıkmıştır. Bunların en meşhuru insanın maymundan türediğini iddia eden Darwin’in evrim teorisidir. el-Muḳteṭaf bu konuda Darwin’i savunurken el-Beşîr gazetesi bunun semavî dinlerle çelişen asılsız bir teori olduğunu ispata çalışmıştır. Dergide ağırlıklı olarak pozitif bilimlere dair yazılara yer verilmiş olmakla birlikte çeşitli sosyal konularla ilgili yazılar da yayımlanmıştır. Bunlar arasında Cemîl Nahle’nin Asur tarihi (III, 50-52, 73-76, 102-103), Harvey Porter’in tarih felsefesi (VI, 29-31), İbrâhim el-Yâzicî’nin Sâmî dillerin aslı (VI, 140-144; VII, 177-182), Vedî‘ el-Hûrî’nin kadın hakları (VII, 17-22), Muhammed Hüseyin Heykel’in irade hürriyeti (L, 113-120), Hasan Mahmûd’un çağdaş edebiyatta hikâye (LXXXV, 11-16) ve Muhammed Mütevellî’nin İslâm filozofu Kindî’ye dair (LXXXV, 159-164) makaleleri zikredilebilir. Derginin dâimî yazarları arasında tıpta Beşâre Zelzel, Emîn Ma‘lûf, Nikola Nimr, Selîm el-Mevsılî ve İbrâhim Şeddûdî; lugatta ve dilde İbrâhim el-Yâzicî, Süleyman el-Bustânî ve Hüseyin el-Cisr; şiirde Emîr Şekîb Arslan, Vedî‘ el-Hûrî, Ahmed Şevkī, Hâfız İbrâhim, Es‘ad Dâgır; tarihte Corcî Zeydân, İskender Ma‘lûf, Huneyn el-Hûrî; basında Abdülkādir Hamza, Ahmed Teymûr, Muhammed Kürd Ali, Corcî el-Hûrî; edebiyat ve müsbet ilimlerde Kāsım Emîn, Mahmûd Bâşâ el-Felekî, Refîk el-Azm ve Süleyman el-Abd gibi isimler dikkat çeker. Yetmiş altı yıllık yayım hayatının dokuz yılını Suriye’de, altmış yedi yılını Mısır’da geçiren dergide Ya‘kūb Sarrûf, Fuâd Sarrûf, Bişr Fâris, İsmâil Mazhar, Nikola el-Haddâd ve Sebîrû el-Cisrî başyazarlık görevini yürütmüştür.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 31. cildinde, 146-147 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.