el-MUKNİ‘

Tam adı el-Muḳniʿ fî fıḳhi İmâmi’s-sünne Aḥmed b. Ḥanbel eş-Şeybânî olan eser (I-II, Kahire 1322-1323; I-III, 1341/1923, 1382/1962; I-IV, 1400/1980; I-III, Riyad 1400/1980, 1982; Katar 1393), Hanbelî mezhebinde tercih edilen görüşler doğrultusunda kaleme alınmıştır. İbn Kudâme mukaddimede eserin, fıkhî hükümlerin büyük kısmını ihtiva etmesi için delil ve gerekçelerden arındırılarak yazılmış orta hacimde bir kitap olmakla birlikte yararlı ve ezberleyenler için başkasına ihtiyaç duyurmayacak (mukni‘) özellikte olduğunu belirtmiştir.

Özlü muhtevası ve güzel tertibiyle müteahhirîn Hanbelî fakihleri tarafından çok tutulan el-Muḳniʿ daha sonra kaleme alınan kitaplar için temel teşkil etmiş, üzerine birçok şerh ve hâşiye yazılmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1809-1810; Îżâḥu’l-meknûn, II, 548-549). 1. eş-Şerḥu’l-kebîr (nşr. M. Reşîd Rızâ, I-XII, Kahire 1341-1348 → I-XIV, Beyrut 1392/1972, el-Muġnî ile birlikte). Müellifin yeğeni Ebü’l-Ferec İbn Kudâme’nin bu çalışması el-Muḳniʿ üzerine yapılan ilk şerhtir. eş-Şâfî adıyla da anılan eserde Hırakī’nin el-Muḫtaṣar’ına İbn Kudâme’nin yazdığı el-Muġnî adlı büyük şerh esas alınmış, ayrıca onda bulunmayan birtakım mesele ve rivayetler eklenmiştir. Şârih önce el-Muḳniʿin metnini açıklamış, ardından konuyla ilgili görüşleri zikredip delillerini ayrıntılı biçimde inceledikten sonra kendi tercihini belirtmiştir. 2. el-Muṭliʿ ʿalâ ebvâbi’l-Muḳniʿ (nşr. Züheyr eş-Şâvîş, Beyrut 1401/1981). Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ebü’l-Feth el-Ba‘lî’ye ait bu şerhte el-Muḳniʿdeki kelimelerin sözlük ve terim mânaları açıklanmış, bu yönüyle eser İslâm hukuku kavramlarına dair bir sözlük niteliği kazanmıştır. Ahmed b. Hanbel başta olmak üzere kitapta adı geçen şahısların kısa tercüme-i hallerinin verildiği son kısmına Muhammed Beşîr el-Erbîlî tarafından hazırlanan “Mu‘cemü elfâzı’l-fıkhi’l-Hanbelî” adlı bir isim ve kavram fihristi konmuştur. 3. el-Mübdiʿ fî şerḥi’l-Muḳniʿ (nşr. M. Züheyr eş-Şâvîş, I-X, Beyrut 1393-1401/1973-1981; nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil, I-VIII, Beyrut 1418/1997). Burhâneddin İbn Müflih’in Hanbelî fıkıh ansiklopedisi mahiyetindeki bu eseri el-Muḳniʿin en büyük şerhidir. İbn Müflih, el-Muḳniʿde geçmeyen bazı konuları “fer‘”, “tenbih”, önemli hikmetleri de “fâide” başlığı altında vermiştir. 4. el-İnṣâf fî maʿrifeti’r-râciḥ mine’l-ḫilâf ʿalâ meẕhebi’l-İmâmi’l-mübeccel Aḥmed b. Ḥanbel (nşr. M. Hâmid el-Fıkī, I-XII, Kahire 1374-1378/1955-1958; Beyrut 1406/1986). Ali b. Süleyman el-Merdâvî’nin bu şerhinde mezhepte tercih edilen sahih görüşler geniş biçimde anlatılmış, her meselenin delilleri zikredilmiştir. Merdâvî bu şerhini daha sonra et-Tenḳīḥu’l-müşbiʿ fî taḥrîri’l-Muḳniʿ (nşr. Muhibbüddün el-Hatîb, Kahire, ts. [el-Matbaatü’s-Selefiyye]; nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil – Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut 1424/2004) ve Ebü’l-Yümn el-Uleymî el-İtḥâf adıyla kısaltmıştır. Hanbelî literatüründe önemli bir yere sahip olan et-Tenḳīḥu’l-müşbiʿ üzerine Haccâvî, Ḥavâşi’t-Tenḳīḥ fi’l-fıḳh ʿalâ meẕhebi’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel adıyla bir hâşiye yazmış (nşr. Yahyâ b. Ahmed b. Yahyâ el-Cürdî, Kahire 1412/1992; Medine 1416/1995), İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî de el-Muḳniʿ ve et-Tenḳīḥu’l-müşbiʿe bazı ekleme ve çıkarmalar yaparak Müntehe’l-irâdât fî cemʿi’l-Muḳniʿ maʿa’t-Tenḳīḥ ve ziyâdât adlı kitabını meydana getirmiş (Buhûtî’nin şerhiyle birlikte, I-III, Beyrut, ts.; nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, I-V, Beyrut 1419/1999) ve bunu Meʾûnetü üli’n-nühâ adıyla şerhetmiştir (nşr. Abdülmelik b. Abdullah b. Düheyş, I-IX, Beyrut 1416/1996).

Buhûtî, Müntehe’l-irâdât üzerine Deḳāʾiḳu üli’n-nühâ li-şerḥi’l-Müntehâ (Şerḥu Müntehe’l-irâdât) adlı bir şerh ile (I-III, Beyrut 1996; I-III, Beyrut, ts.; Riyad 1380/1960; I-IV, Kahire 1319-1320, Keşşâfü’l-ḳınâʿın kenarında) İrşâdü üli’n-nühâ li-Deḳāʾiḳi’l-Müntehâ adlı bir hâşiye yazmıştır. Mer‘î b. Yûsuf el-Kermî, Müntehe’l-irâdât ile Haccâvî’nin el-İḳnâʿ li-ṭâlibi’l-intifâʿ adlı eserini Ġāyetü’l-müntehâ fi’l-cemʿ beyne’l-İḳnâʿ ve’l-Müntehâ adıyla bir araya getirmiştir (nşr. M. Cemîl eş-Şattî – M. Züheyr eş-Şâvîş, I-III, Dımaşk 1378). el-Muḳniʿ ile et-Tenḳīḥu’l-müşbiʿ arasındaki münasebet ve işaretlerle ilgili olarak Ahmed b. Abdullah el-Askerî el-Menhec fi’l-cemʿ beyne’l-Muḳniʿ ve’t-Tenḳīḥ (tamamlanmamış), Ahmed b. Muhammed b. Ahmed eş-Şüveykī et-Tavżîḥ fi’l-cemʿ beyne’l-Muḳniʿ ve’t-Tenḳīḥ (nşr. Nâsır b. Abdullah b. Abdülazîz el-Meymân, I-III, Mekke 1418/1997) adıyla birer eser yazmıştır. el-Muḳniʿi ayrıca Ebü’l-Mehâsin Yûsuf b. Muhammed el-Makdisî, Ebü’l-Yümn el-Uleymî, İbnü’l-Müneccâ da şerhetmiştir (el-Muḳniʿ üzerine yazılan şerh ve hâşiye çalışmaları için bk. Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 1832-1837).

Haccâvî eseri Zâdü’l-müstaḳniʿ fi’ḫtiṣâri’l-Muḳniʿ ismiyle kısaltmış (Kahire 1343, 1345-1379; 6. bs., Mekke 1348; Muḫtaṣarü’l-Muḳniʿ fî fıḳhi’l-İmâm Aḥmed, nşr. Ahmed Muhammed Şâkir, Beyrut 1406/1986, İbn Abdülhak el-Bağdâdî’nin Ḳavâʿidü’l-uṣûl ve meʿâḳıdü’l-fuṣûl ve İbn Hacer el-Askalânî’nin Şerḥu Nuḫbeti’l-fiker adlı kitabıyla bir arada), Hanbelî mezhebinde tercih edilen görüşleri içeren bu muhtasarı da Buhûtî er-Ravżü’l-mürbiʿ bi-şerḥi Zâdi’l-müstaḳniʿ adıyla şerhetmiştir (Dımaşk 1304; Hindistan 1305; Kahire 1324, 1340, 1343, 1345, 1348, 1352, 1379; Mekke 1348; nşr. Ahmed Muhammed Şâkir – Ali Muhammed Şâkir, Kahire 1954; nşr. Muhammed Abdurrahman Avad, Beyrut 1405/1985; nşr. Abdurrahman b. Nâsır es-Sa‘dî – Abdülkuddûs Muhammed Nezîr, Beyrut 1417/1996). Abdurrahman b. Muhammed b. Kāsım el-Âsımî en-Necdî bu esere Ḥâşiyetü’r-Ravżi’l-mürbiʿ adlı geniş bir hâşiye yazmıştır (nşr. Abdullah b. Abdurrahman b. Cibrîn – Sa‘d b. Abdurrahman b. Kāsım, I-VII, baskı yeri yok, 1416). el-Muḳniʿ üzerine Abdurrahman b. Mahmûd b. Ubeydân el-Ba‘lî Zevâʾidü’l-Kâfî ve’l-Muḫarrer ʿale’l-Muḳniʿ (Dımaşk 1379/1959) ve Yûsuf b. Muhammed el-Merdâvî Kifâyetü’l-müstaḳniʿ fî edilleti’l-Muḳniʿ (nşr. Abdullah b. Muhammed b. Âyid ez-Zehrânî, 1411/1990, yüksek lisans tezi, I-III, Mekke, Ümmülkurâ Üniversitesi) isimli çalışmaları yapmışlardır. Zâdü’l-müstaḳniʿ Suudi Arabistan’da orta dereceli dinî okullarda, er-Ravżü’l-mürbiʿ ise bazı fakültelerde ders kitabı olarak okutulmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 31. cildinde, 139-140 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.