el-MUHKEM

Tam adı el-Muḥkem ve’l-muḥîṭü’l-aʿẓam olup Dâniye Emîri Ebü’l-ceyş Mücâhid b. Abdullah el-Âmirî’nin isteği üzerine kaleme alınmıştır. Eser, Halîl b. Ahmed’in Kitâbü’l-ʿAyn’ında uyguladığı ve Ebû Bekir ez-Zübeydî’nin Muḫtaṣarü’l-ʿAyn’ında gerçekleştirdiği düzeltmeler göz önünde bulundurularak mehâric-i hurûf sistemine göre yazılmıştır. Sıralamada ilk harfin esas alındığı sözlükte hançerenin boğaz nahiyesinden çıkan harflerle başlanmakta ve eser dudak harflerinde sona ermektedir. Halîl b. Ahmed’in taklîb sisteminin de uygulandığı sözlükte bir kökü oluşturan harflerin farklı dizilişleriyle ortaya çıkan kökler ve türevleri aynı yerde toplanmıştır. Eserin Halîl’in Kitâbü’l-ʿAyn’ı ile Muhammed b. Ahmed el-Ezherî’nin Tehẕîbü’l-luġa’sından farkı, önceki kitap ve risâlelerde dağınık halde bulunan sözlük malzemelerinin bir araya toplanması, kelimelerin açıklanmasında daha dikkatli davranılması, sözlüklerde yer alan sarf ve nahiv hatalarının düzeltilmesi şeklinde özetlenebilir. İbn Sîde kelimelerin Kur’an ve hadislerle irtibatlandırılması hususunda Ezherî’yi takip etmiştir. Eserde düzenli çoğullara, mîmli masdar, ism-i zamân, ism-i mekân ve taaccüb fiili gibi kurallı türevlere yer verilmemek suretiyle ihtisar sağlanmıştır. Fiili olmayan veya lâzım fiilden türeyen ism-i mef‘ûller, masdarı bulunmayan veya masdarı başka kökten gelen fiiller, mâzi kipi kullanılmayan fiiller, yine az kullanılan nisbet, tasgīr ve cemiler gibi kural dışı kelimeler ise belirtilmiş, bu arada yoğun biçimde nahiv ve sarf mâlûmatı verilmiştir.

Halîl b. Ahmed’in Kitâbü’l-ʿAyn’ı, Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın el-Ġarîbü’l-muṣannef’i, Ebû Amr eş-Şeybânî’nin Kitâbü’l-Cîm’i, İbnü’s-Sikkît’in Iṣlâḥu’l-manṭıḳ’ı, Sa‘leb’in el-Faṣîḥ’i, İbn Düreyd’in el-Cemhere’siyle tefsirler ve hadis şerhleri, Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı ile Ebû Ali el-Fârisî, Ebü’l-Hasan er-Rummânî, Kürâunneml ve İbn Cinnî’nin Arap gramerine dair eserleri sözlüğün başlıca kaynaklarını oluşturmaktadır. İbn Manzûr, el-Muḥkem’in hemen tamamına Lisânü’l-ʿArab’ında yer verdiği gibi Fîrûzâbâdî de el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’inde büyük ölçüde ondan istifade etmiştir.

Tamamı on iki cilt olan sözlük Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye tarafından yayımlanmıştır (I, nşr. Mustafa es-Sekkā – Hüseyin Nassâr, Kahire 1377/1958; II, nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, Kahire 1377/1958; III, nşr. Âişe Abdurrahman, Kahire 1377/1958; IV, nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, Kahire 1388/1968; V, nşr. İbrâhim el-Ebyârî, Kahire 1391/1971; VI, nşr. Murâd Kâmil, Kahire 1392/1972; VII, nşr. Muhammed Ali en-Neccâr, Kahire 1393/1973; VIII, nşr. Yahyâ el-Haşşâb – Abdülvehhâb Seyyid Avadullah, Kahire 1417/1996; IX, nşr. Mustafa Hicâzî – Halîl Yahyâ Nâmî, Kahire 1418/1997; X, nşr. Mustafa Hicâzî, Kahire 1418/1997; XI, nşr. Mustafa Hicâzî – Abdülazîz Berhâm, Kahire 1419/1998; XII, nşr. Mustafa Hicâzî – Hamîd Abdülmecîd, Kahire 1420/1999).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 31. cildinde, 45 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.