el-KĀNÛNÜ’l-MES‘ÛDÎ

421 (1030) yılında Gazneli Sultan Mesud’a sunulan kitap astronomi, trigonometri, astroloji, jeodezi, meteoroloji, coğrafya, peygamberler tarihi ve bir ölçüde hükümdarlar tarihi muhtevalı bir ansiklopedi niteliğindedir ve on bir ana bölüm (makale) içerisinde yer alan 142 alt bölümden (bab) oluşmuştur.

Bîrûnî, eski Grekler’den kendi dönemine kadar gelen astronomiye dair problemleri ve gözlem tablolarını (zîc) yeniden inceleyerek tartışır. Astronomların çeşitli zamanlarda yaptıkları gözlemler hakkında bilgi vermekle yetinmez, ayrıca gerçekleştirdiği yeni gözlemlerle o bilgilerin doğruluğunu kanıtlamaya çalışır; bu arada kendisinin de yanılabileceğini hatırlatarak her zaman eleştiriye açık olduğunu belirtir. M. Fatin Gökmen’e göre, Bîrûnî Hindistan’daki araştırma ve incelemelerini tamamlayıp döndükten sonra astronomik gözlemlerine başlamış ve düzenlediği tabloları el-Ḳānûnü’l-Mesʿûdî’de ortaya koymuştur. Bu tabloların güneşe ait olanlarını Gazne’deki gözlemleri üzerine bina etmiş, ay ve gezegenlerinkini Habeş el-Hâsib ve Bettânî’nin zîclerinden, sabit yıldızlara ait olanı da Abdurrahman es-Sûfî’nin Ṣuverü’l-kevâkibi’s̱-s̱âbite’sinden almıştır. el-Ḳānûnü’l-Mesʿûdî, yalnız İslâm astronomisi için değil aynı zamanda asıl metinleri kaybolan Kalde ve Grek astronomileri için de birinci derecede önemli bir kaynaktır ve mevcut Grek metinlerinde görülmeyen Bâbil astronomisinin parametrelerini de ihtiva etmektedir.

Kitabın ilk bölümü kozmik varlığın genel tasviri hakkındaki bilgilerle başlamaktadır. Diğer bölümler çeşitli takvimleri birbirine çevirmek, trigonometri, dönencelerle burçlar kuşağı, irtifa almak, güneşin eğimi, güneş tutulması yardımıyla bir yerin boylamını tashih etmek, enlem ve boylamı belli iki nokta arasındaki mesafeyi bulmak, takvimleri birbirine çevirme yöntemleri, güneşin ortalama hareketinin hesaplanması, ayın başucu noktasının değişken olduğu, ayın düzenli ve düzensiz hareketleriyle ilgili görüşler, güneşle ayın kavuşum ve istikbal durumları, ay ve güneş tutulmaları ve sabit yıldızlar gibi çok çeşitli konuları içermektedir.

el-Ḳānûnü’l-Mesʿûdî’nin Türkiye kütüphanelerinde mevcut altı nüshasından en eskisi (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2277), 436 (1045), en yenisi de (Kandilli Rasathânesi Ktp., nr. 364) 1047 (1637) istinsah tarihlerini taşımaktadır. Eserin trigonometriye ait kısmı (3. makale, bab 1-10) Die trigonometrischen Lehren des al-Bîrûnî (Hannover 1907), Gazne ve İskenderiye şehirlerinin enlem ve boylamlarıyla yerkürenin enlem ve boylamlarına dair kısımları (2. makale, bab 5-6; 7. makale, bab 5) Karl Schoy tarafından tercüme ve dipnotlarıyla birlikte neşredilmiştir (ISIS, V [1923], s. 51-54; VI, 1471; VII, 536; VIII, 739). Karl Schoy ayrıca bu konuda “Aus der astronomischen Geographie der Araber. Originalstudien aus al-Qānūn al-Mas‘ūdī” başlıklı bir inceleme yayımlamıştır (a.g.e., V [1923], s. 51-74). Eserin dünya coğrafyasına ait kısmının metni (5. makale, bab 9-10) çeşitli nüshalar karşılaştırarak Zeki Velidi Togan tarafından neşredilmiştir (Ṣıfatü’l-maʿmûre ʿale’l-Bîrûnî: Bīrūnī’s Picture of the World, s. 3-35). Kitabın tamamının neşri ise çeşitli nüshalar karşılaştırılıp Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ndeki nüsha (nr. 1141) esas alınarak üç cilt halinde Haydarâbâd-Dekken’de gerçekleştirilmiştir (1373/1375/1954-1956) (eserle ilgili diğer incelemeler için bk. Sezgin, VI, 266).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 24. cildinde, 337-338 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.