https://islamansiklopedisi.org.tr/ehaveyni-i-buhari
Hayatı ve öğrenim durumu hakkında yeterli bilgi yoktur. Zamanımıza gelen tek eserinden anlaşıldığına göre daha çok tıp ve felsefe ile meşgul olmuştur. Ünlü hekim ve filozof Ebû Bekir er-Râzî’nin talebesi Ebü’l-Kāsım Tâhir b. Muhammed b. İbrâhim Mekâneî er-Râzî’den ders aldığı bilinmektedir. Bu bakımdan İslâm dünyasında Râzî’nin başlattığı natüralist akımı IV. (X.) yüzyılın ikinci yarısında temsil eden âlimlerden birinin de Ehaveynî olduğu söylenebilir.
Ehaveynî’nin günümüze ulaşan Hidâyetü’l-müteʿallimîn fi’ṭ-ṭıb adlı eseri, aynı zamanda Yeni Farsça’da kaleme alınmış ilk nesir örneği olarak kabul edilir. Üç bölüm ve 200 babdan oluşan eserin ilk bölümünde, insan sağlığını dengede tutan ve “ahlât” adı verilen kan, balgam, sarı safra ve kara safra ile kemikler, sinirler, kaslar ve damarlar hakkında bilgi verilir. Ayrıca vücuttaki organların fonksiyonları, hastalık sebepleri ve arazları gibi konuların yanı sıra insan sağlığı üzerinde önemli etkisi olan hava ve iklimler üzerinde durulur; bunlara bağlı olarak salgın hastalıklara yer verilir. Bu arada sağlıklı bir hayat için gerekli olan yeme, içme ve uykunun önemi de vurgulanır. İkinci bölümde uzunca bir liste ile çeşitli hastalıklar sıralanarak deri hastalıkları, tümörler, yanıklar, yaralar, kırıklar ve bunların tedavi usulleri izah edilir. Son bölümde ise hıfzıssıhha, idrar ve nabızla ilgili bilgiler verilir. Tıp alanında kendisinden önceki Grek bilginlerinin, hatta başta kendi hocası ve Zekeriyyâ er-Râzî olmak üzere diğer İslâm tıp âlimlerinin verdikleri bilgilerin doğru olup olmadığını şahsî denemeleriyle ispatlamaya çalışmıştır. Bazı hastalıklar için birtakım yeni ilâçlar da bulmuştur.
Ehaveynî eserinde ilk elden malzemeleri kullanmayı ve onlardan faydalanmayı bilmiştir. Bunlar arasında Süryânî tabip Yuhannâ b. Serâbiyûn’un el-Künnâş’ı ile Râzî’nin ünlü tıp ansiklopedisi el-Ḥâvî, ayrıca eṭ-Ṭıbbü’l-Manṣûrî adlı eseri müellifin çokça başvurduğu kaynaklardır. Ehaveynî’nin eseri VI. (XII.) yüzyılın ilk yarısına kadar özellikle Farsça konuşulan çevrelerde orta değerde bir eser olarak tanınmaktaydı. Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Fâtih, nr. 3646) bir nüshası bulunan Hidâyetü’l-müteʿallimîn fi’ṭ-ṭıb Celâl-i Metînî tarafından yayımlanmıştır (Meşhed 1344 hş./1965). Müellifin bundan başka Kitâb-ı Nabż ve Kitâb-ı Teşrîḥ adlı iki eseri daha bulunduğu kaynaklarda zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
Ehaveynî-i Buhârî, Hidâyetü’l-müteʿallimîn fi’ṭ-ṭıb (nşr. Celâl-i Metînî), Meşhed 1344 hş./1965.
Nizâmî-i Arûzî, Çehâr Maḳāle (nşr. Muhammed Muîn), Tahran 1333 hş., s. 110, 378-384.
Storey, Persian Literature, II/2, s. 199.
G. Lazard, La Langue des plus anciens monuments de la prose persane, Paris 1963, s. 48-50.
Mahmûd Necmâbâdî, Târîḫ-i Ṭıb der Îrân pes ez İslâm, Tahran 1366 hş., II, 640-647.
Şeşen, Fihrisü maḫṭûṭâti’ṭ-ṭıbbi’l-İslâmî, s. 130.
Celâl-i Metînî, “Ebû Bekr Rebîʿ b. Aḥmed el-Eḫaveynî el-Buḫârî”, Dânişnâme-i Îrân u İslâm, Tahran 2536 şş., I, 1008-1009.
H. Takīzâde, “Teveccüh-i Îrâniyân der Güzeşte be Ṭıb ve Eṭıbbâ”, Yâdgâr, V/6-7, Tahran 1227 hş./1948-49, s. 22.
Müctebâ Mînovî, “Hidâyetü’l-müteʿallimîn der Ṭıb”, Yaġmâ, III, Tahran 1329/1950, s. 497-510.
“Hidâyetü’l-müteʿallimîn fi’ṭ-ṭıb”, ed-Dirâsâtü’l-edebiyye, IX/1-2, Beyrut 1967, s. 196-199.
H. H. Besterfeldt, “Aḵawaynī Boḵārī”, EIr., I, 706-707.
