EBÛ REYYÂN

6 Mayıs 1920 tarihinde doğdu. 1944’te İskenderiye Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe ve Sosyoloji Araştırmaları Bölümü’nden mezun oldu. 1950’de aynı üniversitede Ebü’l-Alâ Afîfî’nin danışmanlığında Mîtafîzîka’l-işrâḳ ʿinde Şihâbiddîn Sühreverdî adlı teziyle yüksek lisans yaparak Felsefe ve Sosyoloji Araştırmaları Bölümü’ne öğretim görevlisi olarak tayin edildi. Daha sonra Fransa’ya gidip Eflâtuncu düşüncenin İşrâkī ekole intikalini konu alan teziyle Sorbonne Üniversitesi’nde doktorasını tamamladı (1956). Ardından Mısır’a döndü, 1963’te yardımcı doçent, 1969’da profesör oldu. 1972’de Felsefe ve Sosyoloji Araştırmaları Bölümü başkanlığına getirildi. 1984’te Edebiyat Fakültesi’ne bağlı olarak kurduğu Merkezü’t-türâsi’l-kavmî’nin başkanlığını vefatına kadar sürdürdü. 11 Temmuz 1996’da vefat etti.

Ebû Reyyân Bingazi, Beyrut, Rabat ve Ümmüdürman üniversiteleriyle Kahire Üniversitesi Hartum Şubesi gibi üniversitelerde hocalık yaptı. Aralarında Libya, Cezayir, Katar ve Almanya’nın da bulunduğu ülkelerde kongre ve sempozyumlara katıldı. Ebû Reyyân’ın bilgi ve düşüncesinin oluşup şekillenmesinde Fransa ve Mısır’daki hocalarının etkisi görülür. Bunlardan Mısır’da modern anlamda yüksek öğretimin öncülerinden sayılan Yûsuf Kerem, Ebü’l-Alâ Afîfî, Muhammed Sâbit Fendî ve kendisini İşrâkī felsefeyle ilgilenmeye yönelten Fransız şarkiyatçısı Louis Massignon anılabilir. Ayrıca meslektaşı ve dostu Ali Sâmî en-Neşşâr vasıtasıyla Mustafa Abdürrâzık ekolünden etkilendiği anlaşılmaktadır. İslâm felsefesinin özgünlüğüne inanan Ebû Reyyân bu felsefeyi Grek felsefesinin salt devamı sayan iddiaları reddeder. İslâm filozofları arasında Sühreverdî el-Maktûl ile Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî’ye özel bir önem verir. “İslâm felsefesinin Kant’ı” diye nitelediği Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî’nin bu felsefenin inşasında gizli Eflâtuncu akımının rolünü keşfeden kişi olduğunu düşünmekle birlikte İşrâkī felsefenin özü bakımından Eflâtuncu düşünceden herhangi bir farkının bulunmadığını söyler. İslâm felsefesinde birini Sühreverdî’nin temsil ettiği Eflâtuncu İşrâkī, diğerini İbn Rüşd’ün temsil ettiği Aristocu-meşşâî olmak üzere iki temel akımın ortaya çıktığını, ancak Eflâtuncu akımın meşşâî akıma göre daha etkili olduğunu kabul eder.

Kültür, sanat, toplum ve siyasetle ilgili birçok faaliyette aktif rol oynayan Ebû Reyyân, 1952 Temmuz Devrimi öncesinde Arap Birliği Uluslararası Yardım Komisyonu başkanlığı, Kültür Yüksek Kurulu Felsefe Komisyonu üyeliği, İskenderiye’de Sanat ve Edebiyat Kurulu başkan vekilliği, UNESCO millî komisyon üyeliği, İskenderiye’de çıkan eş-Şâṭıʾ adlı kültür dergisinin başeditörlüğü, Libya’da çıkan el-Ḥikme adlı felsefe dergisinin danışmanlığı gibi görevler icra etmiş, 1976’da başlayan Mısır Yazarlar Birliği ve Mısır Felsefe Cemiyeti üyeliği vefatına kadar sürmüştür. Ayrıca Cemal Abdünnâsır’ın muhalefeti etkisiz kıldığı dönemde siyasal kongreler düzenleyip siyasî beyanatlar vermek suretiyle bu alanda halkı yönlendirmeye çalıştığı belirtilir (Abdurrahman Îsevî, s. 125).

Ebû Reyyân, ilmî müktesebatı, telifleri, yetmişe yakın yüksek lisans ve doktora tezi danışmanlığı gibi akademik çalışmalarıyla Arap dünyasında felsefî düşüncenin ve bu alandaki çalışmaların yayılmasında büyük bir etkiye sahiptir. Bu bakımdan Mısır’ın ve çağdaş Arap dünyasının önde gelen fikir adamlarından biri sayılır. Başta Târîḫu’l-fikri’l-felsefî olmak üzere İslâm filozoflarının fikirleri, eserleri ve tesirleri hakkında bilgi veren eserleriyle bu alandaki çalışmalara katkıda bulunmuştur.

Eserleri. Telif. 1. Târîḫu’l-fikri’l-felsefî. Altı cilt olarak çıkarmayı planladığı eserin Ortaçağ Batı felsefesine dair cildini yayımlama imkânı bulamamıştır. Yayımlanan beş cilt şunlardır: el-Felsefetü’l-Yûnâniyye min Tâlîs ilâ Eflâṭûn (Kahire 1965, 1968; İskenderiye 1995); Arisṭû ve’l-medârisü’l-müteʾaḫḫira (Kahire 1966; İskenderiye 1989, 1994, 2007); Târîḫu’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm: el-Muḳaddemâtü’l-ʿâmme, el-firaḳu’l-İslâmiyye ve ʿilmü’l-kelâm, el-felsefetü’l-İslâmiyye (Beyrut 1970, 1973; İskenderiye 1986, 1989, 1992, 1996); el-Ḥareketü’ṣ-ṣûfiyye fi’l-İslâm (İskenderiye 1994, 1995); el-Felsefetü’l-ḥadîs̱e (Kahire 1969; İskenderiye 1991). Müellif bu seride biri, felsefe tarihinde büyük meseleler üzerinde durma ve çözümü için filozofların tartışmalarına bakma, diğeri, filozofların düşüncelerini mercek altına alarak etkilendikleri ve etkiledikleri filozof ve düşünürleri ortaya koyma şeklinde, felsefe tarihi eğitiminde izlenen iki yöntemi mezcetme yolunu takip etmiştir. Ancak onun yaygın biçimde uygulanan ikinci usulü daha çok benimsediği görülür.

2. el-Felsefe ve mebâḥis̱ühâ (Kahire 1966, 1968). Eserin son bölümünde Henri Bergson’un Introduction à la métaphysique başlıklı eserinin tercümesi de yer alır.

3. Uṣûlü’l-felsefeti’l-İşrâḳıyye ʿinde Şihâbiddîn es-Sühreverdî (Kahire 1959; Beyrut 1969; İskenderiye 1987). Bu eseri Muhammed Ali Şeyh, Mebânî-i Felsefe-i İşrâḳ ez Dîdegâh-ı Sühreverdî adıyla Farsça’ya çevirmiştir (Tahran 1372 hş.).

4. Felsefetü’l-cemâl ve neşʾetü’l-fünûni’l-cemîle (Kahire 1964).

5. el-Medḫalü’l-İslâmî li’l-idûlûciya’l-ʿArabiyye (Beyrut 1979).

6. el-İslâm fî muvâceheti teyyârâti’l-fikri’l-ġarbiyyi’l-muʿâṣır: Mevḳıfü’l-İslâm mine’l-Marḳsiyye (İskenderiye 1985).

7. Ḳırâʾât fi’l-felsefe (Kahire 1967, Ali Sâmî en-Neşşâr ile birlikte). İslâm felsefesiyle ilgili birçok metni ihtiva eden bu eserde İbn Sînâ’ya ait bazı risâlelerin tahkikli neşri de yer alır.

8. Hiraḳlîtus: Feylesûfü’t-teġayyür ve es̱eruhû fi’l-fikri’l-felsefî (Kahire 1996, Ali Sâmî en-Neşşâr ve Abduh er-Râcihî ile birlikte). Bu eserde de Herakleitos’a ait metinler bulunur ve onun Yunan, hıristiyan, İslâm felsefesiyle modern felsefe üzerindeki etkileri değerlendirilir.

9. Üsüsü’l-manṭıḳı’ṣ-ṣûrî ve müşkilâtühû (İskenderiye 1975, Ali Abdülmu‘tî Muhammed ile birlikte).

10. el-Felsefetü’l-İslâmiyye: Şaḫṣiyyâtühâ ve meẕâhibühâ (Kahire, ts.).

11. Fî ʿİlmi’n-nefs (Kahire 1962).

12. en-Nüẓumü’l-iştirâkiyye maʿa dirâse muḳārane li’l-iştirâkiyyeti’l-ʿArabiyye (Kahire 1967). Eserde Arap sosyalizmi, Marksizm, bolşeviklik ve sosyalizm konuları incelenir.

13. el-Felsefe: Uṣûlühâ ve mebâdiʾühâ (İskenderiye 1978).

14. el-İslâmü’s-siyâsî fi’l-mîzân (İskenderiye 1997).

15. el-Ḥayâtü’r-rûḥâniyye fi’l-İslâm (İskenderiye 1994, 2. bs.).

16. Eslemetü’l-maʿrife: el-ʿUlûmü’l-insâniyye ve menâhicühâ min vicheti naẓarin İslâmiyye (İskenderiye 1997; Süveyş 2002).

17. Dirâsât fi’l-felsefeti’l-ḳadîme ve’l-ʿuṣûri’l-vüsṭâ (İskenderiye 1997, Harbî Abbas Atîtû ile birlikte).

Neşir: Sühreverdî el-Maktûl, Heyâkilü’n-nûr (Kahire 1957, 1958); a.mlf., Lemeḥât fi’l-ḥaḳāʾiḳ (İskenderiye 1988); Huneyn b. İshâk, el-Mesâʾil fi’ṭ-ṭıb li’l-müteʿallimîn (Kahire 1978, Mürsî Muhammed Arab ve Celâl Muhammed Mûsâ ile birlikte); Şemseddin Muhammed b. Mahmûd eş-Şehrezûrî, Nüzhetü’l-ervâḥ ve ravżatü’l-efrâḥ (İskenderiye 1414/1993). Ebû Reyyân ayrıca İbn Haldûn’un Lübâbü’l-Muḥaṣṣal fî uṣûli’d-dîn adlı eserini (nşr. Abbas Muhammed Hasan Süleyman, İskenderiye 1996) gözden geçirmiş ve eser için eleştirel bir mukaddime, Celâl Muhammed Mûsâ’nın Menhecü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî ʿinde’l-ʿArab fî mecâli’l-ʿulûmi’ṭ-ṭabîʿiyye ve’l-kevniyye adlı eseri için de (Beyrut 1972) bir tahlil ve mukaddime yazmıştır.

Bunların yanı sıra, kendisinin “el-İşrâḳıyye medrese Eflâṭûniyye İslâmiyye: Münâḳaşatü ḳażıyyeti’l-maṣdari’l-Îrânî” adlı makalesinin de yer aldığı (s. 37-61) el-Kitâbü’t-Teẕkârî: Şeyḫu’l-İşrâḳ Şihâbüddîn Sühreverdî fi’ẕ-ẕikra’l-miʾeviyyeti’s̱-s̱âmineti li-vefâtihî isimli kitabın editörlüğünü yapan Ebû Reyyân (Kahire 1974, Louis Gardet, Gomez Nogales v.dğr. ile birlikte) el-Ehrâm, el-Hilâl, ʿÂlemü’l-fikr (Küveyt), eş-Şarḳu’l-cedîd ve eş-Şâṭıʾ gibi gazete ve dergilerde yazılar yazmıştır. Makalelerinden bazıları şunlardır: “Naḳdü Ebi’l-Berekât li-felsefeti İbn Sînâ” (Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, XII [İskenderiye 1958], s. 17-48); “Ebü’l-ʿAlâʾ ʿAfîfî” (a.g.e., XX [1966], s. 5-19); “Menhecün cedîd li-dirâseti’l-felsefeti’l-İslâmiyye” (el-Mişkât: Mecmûʿatü maḳālât fi’l-felsefe ve’l-ʿulûmi’l-insâniyye mühdât ilâ ismi’l-merḥûm ed-Duktûr ʿAlî Sâmî en-Neşşâr, İskenderiye 1985, s. 9-27).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 367-369 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.