DÎVECÎ

Musul’da doğdu. Aslen Haburlu bir aileye mensuptur. Ailesinden Musul’a gelen ilk kişi yedinci göbekten dedesi Câsim b. Zâfir çok sayıda devesi olduğu ve deve kervanlarıyla ticaret yaptığı için Türkçe “deveci” lakabıyla anılmış, Dîvecî ailesi aynı zamanda ilimle meşgul olmuştur. Dedesi Muhammed Ağa çocuklarının öğrenimiyle yakından ilgilenmiş, özellikle Saîd’in amcası Şeyh Osman ve babası Şeyh Ahmed’in dil ve din ilimleri yanında aklî ilimler sahasında da yetişmeleri için Musul’un meşhur hocalarından ders almalarını sağlamıştır. Babası 1915 yılında Sincar kazası müftülüğüne tayin edilince ailesiyle birlikte Sincar’a gitti. Saîd ilk eğitimini burada aldı ve Kur’an’ı ezberledi. İlk ve orta öğrenimini Musul’da tamamladı. Bu sırada babası ve amcasının Hallâc-ı Mansûr Camii’nde düzenledikleri ilim meclislerine katıldı. 1930’da Bağdat Yüksek Öğretmen Okulu’na kaydoldu. Burada Ahmed Hasan ez-Zeyyât, Sâtı‘ el-Husrî, Dervîş el-Mikdâdî, Tâhâ Hâşimî gibi din âlimlerinden etkilendi. Mezun olduktan sonra 1951 yılına kadar öğretmenlik yaptı. Aynı yıl el-Âsârü’l-âmme müdürlüğüne getirildi. Musul’da ilk müze olarak Medeniyet Müzesi’nin kuruluş hazırlıklarını tamamladı ve açılışında buranın müdürlüğüne tayin edildi (27 Mart 1952). Müzede zengin bir kütüphane kurmayı başardı. 1965’te el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irakī’ye üye seçildi. 30 Ekim 1968 tarihine kadar Musul’da müze müdürlüğü görevini sürdürdü. Bu görevi sırasında 220 adet el yazması eseri tasnif edip bunları Mecelletü Maʿhedi’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye’de (cilt IX, Kahire 1963) yayımladı. Eğitim ve bilim alanındaki birçok komisyonda çalıştı. Yaklaşık otuz altı yıllık bir çalışmanın ardından emekliye ayrıldı. 1969’da Müstansıriyye ve 1974’te Musul üniversitelerinde görev yaptı. 1973’te Musul Arap Kültür Cemiyeti’nin kuruluş çalışmalarına katıldı ve ilk sekreterliğini üstlendi. 1978’de Bağdat Beytülhikmesi’ni kurmak için seçilen sekiz ilim adamı içinde o da vardı. 1982’de Kuzey Irak Bölgesi Tarihî Eserler ve Kültür Varlıkları Genel Müdürlüğü’ne müşavir olarak tayin edildi. 1987’de Arap Tarihçileri Birliği ödülüne lâyık görüldü. Tunus, Mısır, Suudi Arabistan, Suriye, Libya ve Türkiye’de düzenlenen birçok kongreye katıldı, konferanslar verdi. 24 Ocak 2000’de vefat etti. Fatîn Yûnus el-Muâdıdî, Saʿîd ed-Dîvecî: Ḥayâtühû ve âs̱âruhü’l-ʿilmiyye adıyla yüksek lisans tezi hazırlamıştır (2000, Külliyyetü’l-âdâb Câmiatü’l-Mevsıl).

Eserleri. Telif: el-Fütüvve fi’l-İslâm (Musul 1945), el-Emîr Ḫâlid b. Yezîd el-Ümevî (Dımaşk 1952), ʿAḳāʾilü Ḳureyş (Kahire 1954; Musul 1955), Beytü’l-ḥikme (Musul 1955, 1972, 1975; Japonca’ya çevrilmiştir), el-Ḫıdemâtü’l-İctimaʿiyye li-ṭullâbi’l-ʿilm fi’l-İslâm (Musul 1955), el-Mevṣıl fi’l-ʿahdi’l-Atâbekî (Musul 1955), Cevâmiʿu’l-Mevṣıl fî muḫtelifi’l-ʿuṣûr (Bağdat 1963), Medârisü’l-Mevṣıl fi’l-ʿahdi’l-ʿOs̱mânî (Bağdat 1964), el-Mevṣıl Ümmü’r-Rebîʿîn (Bağdat 1965), Dûrü’l-ʿilâc ve’r-riʿâye fi’l-İslâm (Musul 1966; Japonca’ya çevrilmiştir), Ṣınâʿatü’n-nesîc fi’l-Mevṣıl (Musul 1968, 1987), et-Terḳīṣ ʿinde’l-ʿArab (Musul 1970), Aʿlâmü’ṣ-ṣunnâʿi’l-Mevâṣıla (Musul 1970), Eşʿârü’t-terḳīṣ ʿinde’l-ʿArab (Bağdat 1970), el-Yezîdiyye (Musul 1973), Teḳālîdü’z-zevâyâ fi’l-Mevṣıl (Musul 1975), Târîḫu’l-Mevṣıl (I-II, Musul 1982-2001), Baḥs̱ fî türâs̱i’l-Mevṣıl (Musul 1982), et-Terbiye ve’t-taʿlîm fi’l-İslâm (Musul 1982; Japonca ve Malayca’ya çevrilmiştir), el-Mûciz fi’ṭ-ṭıbbi’l-İslâmî (Küveyt 1989).

Makale: “Ṣınâʿâtü’n-nisâʾ fi’l-Mevṣıl” (et-Türâs̱ü’ş-şaʿbî, sy. 7 [Bağdat 1971], s. 161-190); “el-Fikrü’l-ʿilmiyyü’l-ʿArabî fî şaḫṣi’l-ʿAbbâs b. Firnâs ḥakîmi’l-Endelüs” (el-Lisânü’l-ʿArabî, VIII/1 [Rabat 1971], s. 282-288); “Maḫṭûṭâtü medreseti’r-Rıdvânî fi’l-Mevṣıl” (el-Mevrid, I/3-4 [1972], s. 189-197); “Eġānî ḥafelâti’z-zevâc fi’l-Mevṣıl” (et-Türâs̱ü’ş-şaʿbî, sy. 5 [Bağdat 1973], s. 89-106); “Ḥüseyn b. İsḥâḳ el-ʿAbbâdî” (Câmiʿatü’l-Mevṣıl, sy. 4 [Musul 1974], s. 85-99); “el-Beytü’l-Mevṣılî” (et-Türâs̱ü’ş-şaʿbî, sy. 6 [Bağdat 1975], s. 21-47); “Naḳdü’ṣ-ṣıla ve’l-hedâyâ” (el-Meskûkât, sy. 7 [Bağdat 1976], s. 128-132); “Taḫlîṣü’l-Ḳuds min eydi’ṣ-Ṣalîbiyyîn” (er-Risâletü’l-İslâmiyye, sy. 135 [Bağdat 1400], s. 30-43).

Neşir: Yâsîn b. Hayrullah el-Hatîb el-Ömerî, Münyetü’l-üdebâʾ fî târîḫi’l-Mevṣıli’l-ḥadbâʾ (Musul 1950); Nicola Süyûfî, Mecmûʿu’l-kitâbâti’l-Muḥarrere fî ebniyeti’l-Mevṣıl (Bağdat 1956); Şeyh Fethullah el-Kādirî el-Mevsılî, Melḥametü’l-Mevṣıl (Bağdat 1965); Ahmed b. Hayyât el-Mevsılî, Tercemetü’l-evliyâʾ fi’l-Mevṣıli’l-ḥadbâʾ (Musul 1966); Muhammed Emîn b. Hayrullah el-Ömerî, Menhelü’l-evliyâʾ ve meşrebü’l-aṣfiyâʾ min sâdâti’l-Mevṣıli’l-ḥadbâʾ (I-II, Musul 1967-1968); Seyyid Halîl el-Basîr, Urcûzetü Seyyid Ḫalîl el-Baṣîr (Bağdat 1967).

Dîvecî eserlerini müzeci kişiliği ve birikimiyle alan araştırmalarına dayalı bulgular, arkeolojik veriler, o güne kadar bilinmeyen yazma eserler, vakfiye ve beratlar, yerel sözlü tarih derlemeleri gibi verilerle ayrıca zenginleştirmiştir. Onun kurduğu Musul Medeniyet Müzesi, Mart 2015 tarihinde silâhlı bir grup tarafından tahrip edilmiş, değerli arkeolojik eserler kırılmış, nadide kitaplar yakılmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 337-338 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.