DEMENHÛRÎ

1101 (1690) yılında Mısır’ın Demenhûr şehrinde doğdu. Küçük yaşta annesini ve babasını kaybettikten sonra Kahire’ye gitti ve Ezher’de öğrenim gördü; Kahire’de bulunan birçok âlimden ders aldı. Hocaları arasında Abdülcevâd el-Meydânî, Abdülvehhâb eş-Şinvânî, Abdüddâim el-Üchûrî, Muhammed b. Abdülazîz el-Hanefî gibi kişiler yer alır. Dört mezhebe mensup âlimlerden fıkıh okuyarak bu mezheplerde fetva verebilecek bir seviyeye ulaştı. Bu sebeple kendisine “Mezâhibî” unvanı verildi. Dinî ilimler yanında tıp, kimya, aritmetik, mühendislik gibi müsbet ilimleri tahsil ederek bu alanlarda da kendisini yetiştirdi; zamanla büyük bir şöhret ve itibar kazandı. 1177 (1764) yılında hacca gitti ve yöre âlimlerinden ilgi gördü. Ezher şeyhi Şemseddin Muhammed b. Sâlim el-Hifnî’nin vefatı üzerine 1182’de (1768) Ezher şeyhliğine getirildi ve ölümüne kadar bu görevi yürüttü. Demenhûrî, ilim çevrelerinde olduğu gibi siyasî çevrelerde ve halk nezdinde de sözü dinlenen bir şahsiyetti. Nitekim valiler idarî konularda kendisine başvurup görüşlerinden faydalanmış, ülkede çıkan iç karışıklıklarda bazı valiler onun evine sığınmıştır.

Kaynaklarda “imam, allâme, âyetullah el-kübrâ” gibi unvanlarla anılan Demenhûrî’nin dikkati çeken bazı görüşleri şöyledir: Maddenin en küçük parçası kabul edilen atom (cevher-i ferd, cüz-i lâ yetecezzâ) parçalanabilir. Çünkü Kur’ân-ı Kerîm’de zerreden (atom) daha küçük ve daha büyük ne varsa hepsinin apaçık bir kitapta yazılı olduğu belirtilirken (Yûnus 10/61) atomdan daha küçük madde parçalarının bulunduğuna işaret edilmiştir. Bu husus, atomun parçalanamayacağını iddia eden kelâmcıların hatalı olduklarını göstermektedir. Vahdet-i vücûd telakkisi İslâm akîdesiyle bağdaşamaz. “Allah’ın zâtı mutlak varlığın kendisidir” ifadesiyle İbn Sînâ’nın da benimsemiş göründüğü bu düşünce, Allah’ın âlemle birleşmiş olduğu (ittihâd) veya ona hulûl ettiği sonucuna götürür. Böyle bir telakki, yaratıcıyı yaratıklara benzemekten tenzih etme akîdesine aykırıdır. Nitekim İslâm âlimlerinin büyük çoğunluğuna göre Allah’ın yaratıklara hulûl etmesi ve onlarla birleşmesi imkânsızdır. Ölen müslüman, ölümünden evvel aksi bir beyanda bulunmadığı takdirde mümin olarak ölmüş sayılmalıdır. Çünkü bu konuda itibar edilecek yegâne delil kişinin ölümünden önceki tutumudur.

Eserleri. Demenhûrî’nin kırktan fazla olduğu belirtilen eserlerinin başlıcaları şunlardır:

A) Dinî İlimlere Dair Eserleri. 1. Dürretü’t-tevḥîd. Müellifi tarafından el-Ḳavlü’l-müfîd fî şerḥi Dürreti’t-tevḥîd adıyla şerhedilmiştir (Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 626/3).

2. Menʿu’l-es̱îmi’l-ḥâʾir ʿani’t-temâdî fî fiʿli’l-kebâʾir (Brockelmann, GAL, II, 487).

3. Ḥilyetü’l-ebrâr bimâ fî İsmâʿîliyyîn mine’l-esrâr (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 825).

4. el-Feyżü’l-ʿamîm fî maʿne’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm (Râgıb Paşa Ktp., nr. 208).

5. Şifâʾü’ẓ-ẓamʾân bi-sırrı ḳalbi’l-Ḳurʾân (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 825).

6. Ḫulâṣatü’l-kelâm ʿalâ vaḳfi Ḥamza ve Hişâm (Nuruosmaniye Ktp., nr. 38).

7. Keşfü’l-liṣâm ʿan muḫadderâti’l-efhâm fi’l-besmele ve’l-ḥamdele (Brockelmann, GAL, II, 487).

8. el-Fetḥu’r-rabbânî bi-müfredâti İbn Ḥanbel eş-Şeybânî. Hanbelî fıkhına dairdir (Brockelmann, GAL Suppl., II, 499).

9. Ṭarîḳu’l-ihtidâʾ bi-aḥkâmi’l-imâme ve’l-iḳtidâʾ. Hanefî fıkhıyla ilgilidir (Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu, nr. 934).

10. Risâle fi’l-mîḳāt (Brockelmann, GAL, II, 488).

11. Sebîlü’r-reşâd ilâ nefʿi’l-ʿibâd. Mev‘iza ve ahlâka dairdir (İskenderiye 1288; Kahire 1305).

B) Diğer İlimlere Dair Eserleri. 1. Müntehe’l-irâdât min taḥḳīḳi esmâʾi’l-istiʿârât (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2995).

2. Ḥilyetü’l-lübbi’l-maṣûn bi-şerḥi’l-Cevheri’l-meknûn. Ahdarî’nin Celâleddîn-i Kazvînî’ye ait Telḫîṣü’l-Miftâḥ’ın manzum şekli olan el-Cevherü’l-meknûn adlı eserinin şerhidir (Kahire 1285, 1305).

3. Îżâḥu’l-mübhem min meʿâni’s-Süllem. Ahdarî’nin mantığa dair eserine yapılmış şerhlerin en meşhurudur (Mekke 1312).

4. Şerḥu’r-Risâleti’s-Semerḳandiyye. Laḳṭü’l-cevâhiri’s-seniyye ʿale’r-Risâleti’s-Semerḳandiyye diye de bilinir (Kahire 1273).

5. ʿAynü’l-ḥayât fî istinbâṭi’l-miyâh. Jeolojiye dairdir (Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu, nr. 934).

6. ʿİḳdü’l-ferâʾid fîmâ li’l-müs̱elles̱ mine’l-fevâʾid. Geometriyle ilgilidir (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 825).

7. el-Kelâmü’l-yesîr fî ʿilâci’l-maḳʿade ve’l-bevâsîr. Tıbba dairdir (Brockelmann, GAL Suppl., II, 499).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 9. cildinde, 149-150 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.